Rynek Ratusza w Rydze

Ilgvars Misāns
Pod red. Jörg Hackmann i Mati Laur

Refleksja podejścia do dziedzictwa historycznego miasta o historii w kratkę

Od średniowiecza plac zwany Placem Ratuszowym był gospodarczym i administracyjnym centrum Rygi, która została założona w 1201 r. we wschodniej części regionu Morza Bałtyckiego, miasta, w którym Niemcy dominowali aż do przełomu XX wiek. Dwa wspaniałe budynki - Dom Bractwa Czarnogłowych, bractwo niezamężnych zagranicznych kupców i czeladników oraz ratusz ucieleśniały gospodarcze i polityczne znaczenie miasta nad Dźwiną. Budynki te, które z biegiem lat były kilkakrotnie przebudowywane, wraz z posągiem Rolanda zdobiły dobrze zaprojektowany plac i prezentowały jednolitą scenerię do II Wojny Światowej. Jednak już w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy Ryga stała się stolicą nowego państwa narodowego Łotwy, dokonano ideologicznie zmotywowanych zmiany wyglądu placu. Próbując umniejszyć wpływ Niemiec na Rygę, rozpoczęto budowę nowego budynku administracji miejskiej po zachodniej stronie Placu Ratuszowego.

Latem 1941 r., podczas nadciągnięcia niemieckiego Wehrmachtu, plac stanął w płomieniach; kiedy zgasły pożary, budynki leżały w ruinach. Dopóki Ryga była okupowana przez Niemców, było jasne, że najważniejsze historyczne budynki na placu ratuszowym zostaną odbudowane. Po wojnie, kiedy Związek Radziecki odzyskał władzę na Łotwie, która została aneksowana w 1940 r., decydenci ogłosili, że Dom Czarnogłowych jest pomnikiem zagranicznej kultury rycerskiej, która była zasadniczo wroga narodowi łotewskiemu. Ruiny budowli rozebrano w 1948 r. Sześć lat później usunięto resztki ratusza, a posąg Rolanda przeniesiono do składu miasta.

Latem 1941 r., podczas nadciągnięcia niemieckiego Wehrmachtu, plac stanął w płomieniach; kiedy zgasły pożary, budynki leżały w ruinach. Dopóki Ryga była okupowana przez Niemców, było jasne, że najważniejsze historyczne budynki na placu ratuszowym zostaną odbudowane. Po wojnie, kiedy Związek Radziecki odzyskał władzę na Łotwie, która została aneksowana w 1940 r., decydenci ogłosili, że Dom Czarnogłowych jest pomnikiem zagranicznej kultury rycerskiej, która była zasadniczo wroga narodowi łotewskiemu. Ruiny budowli rozebrano w 1948 r. Sześć lat później usunięto resztki ratusza, a posąg Rolanda przeniesiono do składu miasta.

Znaczna liczba zarówno łotewskich intelektualistów, jak i ogólnej populacji żałowała utraty historycznego placu ratusza już w czasach radzieckich, a po przywróceniu niepodległości Łotwy w latach 1990/1991 odbudowa Domu Czarnogłowych stała się priorytetem. W grudniu 1999 r. Nowo zrekonstruowany Dom Bractwa Czarnogłowych został poświęcony jako muzeum, miejsce wydarzeń i sala koncertowa. Wielu mieszkańców Rygi uważało to za symbol powrotu Łotwy i jej stolicy do wspólnoty wartości w Europie Zachodniej. W tym samym czasie pobliski Dom Schwabe i Wartownia Straży Przybocznej w Rydze (Blue Guard House) zostały odbudowane i przywrócone do poprzedniego wyglądu. Nowy budynek Rady Miasta Rygi powstał w 2003 roku. Tutaj odnowiono tylko zabytkową fasadę; wnętrze zostało zmodernizowane. Kopia historycznego posągu Rolanda została ponownie umieszczona na placu. Obecną i najnowszą historię reprezentuje na Placu Ratuszowym nowy budynek ekskluzywnego hotelu i wielofunkcyjny biurowiec (Dom Kamarina), którego jakość architektoniczna i estetyczna była przedmiotem dużej krytyki.

Jānis Āberbergs, dyrektor Wydziału Kultury Rady Miasta Rygi, w sprawie roli poszczególnych narodowości w stolicy Łotwy Rydze (1932).

Rok 1920 był początkiem nowej ery w życiu Rygi. Rząd nowej, niezależnej Łotwy skorzystał z całej populacji Łotwy. Podczas gdy stolica kraju była niegdyś niemiecka, potem rosyjska, teraz jest łotewska. Ryga jest łotewska tylko dlatego, że Łotysze stanowią większość, a łotewski jest powszechnym językiem w mieście. Ryga jest miastem demokratycznym, a każda grupa mieszkańców jest reprezentowana w samorządzie miasta proporcjonalnie do jego liczby i rangi.

- Jānis Āberbergs. “Rīgas pilsētas vesture” (HistoriaMiasta Ryga). W: Rīga kā Latvijas galvas pilsēta. Ed. by Teodors Līventāls, V. Sadovskis. Riga, 1932. s. 5-56. Cyt.: s. 55-56.

Burmistrz Roberts Lapiņš o konieczności zmiany wyglądu Rygi (1937).

Prezydent i rząd wielokrotnie podkreślali potrzebę zmiany Starego Miasta zgodnie z duchem czasu, w szczególności dzielnicy nad Dźwiną. Miasto nie może zapomnieć o odpowiedzialności wynikającej z obecnej epoki i miasto musi pamiętać o tym wielkim zadaniu - nadać naszej stolicy nowy wygląd.

- Cyt. z Pārsla Pētersone. “Rīgas pilsētas administratīvās ēkas” (Budynki Administracyjne Rządu Miejskiego Rygi). W: Rīgas pārvalde astoņos gadsimtos. Riga, 2000. s. 279.

Odpowiedzialny architekt miasta Rygi Voldemārs Šusts o nieudanej renowacji Placu Ratuszowego (1967).

Idea kompleksowej rekonstrukcji nie została zrealizowana, chociaż konieczność była oczywista. Ruiny Domu Czarnogłowych zostały wyeliminowane, ratusz zburzony […] Taka obojętność na zabytki architektury Starej Rygi, która była w opozycji do opinii większości architektów, nie była dziełem przypadku: za nią była nihilistyczna teoria uznania naszego dziedzictwa architektonicznego. W rzeczywistości przyjęto wspólny pogląd niemieckiej „instytucji kulturalnej”, która stwierdziła, że prawdziwymi twórcami wszystkich wartości kulturowych - w tym architektury - byli niemieccy imigranci. Doprowadziło to do wniosku, że architektura Starej Rygi wyrażała obcą, wrogą ideologię! Dlaczego należy ją przywracać, zachowywać, konserwować?

- Voldemārs Šusts. Diskusija turpinās (Dyskusja trwa). W: Māksla, 1967, No. 1, s. 18-19.

Wiceprezes Łotewskiej Akademii Nauk Jānis Stradiņš o losach Domu Czarnogłowych (1995)

Z czasem Dom Czarnogłowych stał się symbolem Rygi. Mówiąc ściślej, był to Rynek z Domem Czarnogłowych i zarys wieży kościoła św. Piotra - wizualne centrum bałtyckiej metropolii, bez której Ryga nie była do końca sobą. [...]

Przebudzenie naszego narodu, wznowienie niepodległości Łotwy, ponowna ocena naszego dziedzictwa historycznego doprowadziły nas do początku, do poszukiwania sposobów ożywienia Rygi. 800 rocznica miasta w 2001 roku stanowi dobrą dodatkową zachętę do tych zamiarów. Uruchomiono program, który zaledwie dziesięć lat temu wydawał się niewykonalny aby zrekonstruować Dom Czarnogłowych, a później także cały zespół rynkowy. [...] Ogół społeczeństwa zaakceptował ten pomysł, brakuje funduszy - Łotwa jest nadal biedna, podobnie jak starożytne miasto Ligi Hanzeatyckiej Ryga.

Dom Czarnogłowych należy uważać nie tylko za zabytek architektury, który powstał w długim i skomplikowanym szeregu epok i stylów, zyskując w ten sposób swój niepowtarzalny wizerunek, dzieło jednego architekta lub wynik jednego stulecia. Dom Czarnogłowych jest także zabytkiem działań społecznych, kulturalnych i muzycznych starożytnych mieszkańców Rygi. [...] W jego murach miały miejsce ważne wydarzenia historyczne [...]. Dom Czarnogłowych to kolejna rehabilitacja bałtyckich Niemców, ich niezwykły wkład w Rygę, Hanzeatycką Ligę Wschodnią, kraje bałtyckie, Łotwę. [...]

Stanie się atrybutem wiecznej Rygi; wizualnie potwierdzi przynależność Rygi do Europy Zachodniej i będzie sugestywnym duchem przedsiębiorczości młodych handlarzy starożytnej Rygi, pełnych odwagi i zapału - także na dalekich drogach Eurazji.

Nie chodzi tylko o fizyczną rekonstrukcję zabytku architektury. Filozoficznym znaczeniem przywrócenia Domu Czarnogłowych jest zmartwychwstanie i dziedzictwo tradycji. [...]

Przyszli obywatele Rygi będą się zastanawiać, jak moglibyśmy żyć w mieście przez ponad pięćdziesiąt lat bez Domu Czarnogłowych.

- Jānis Stradiņš. “Über das Schicksal des Schwarzhäupterhauses und dieses Buch”. In: Melngalvju nams Rīgā. Pod. Red. Māra Siliņa. Riga, 1995. s. 13-14.

Zdjęcia

 Fig. 187: Plac Ratuszowy w Rydze w 1829 r. Ze skalą miasta na pierwszym planie

Po prawej: Dom Bractwa Czarnogłowych, po lewej: Ratusz. Artysta: G. C. Scharlow, tusz, akwarela

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 188: Dom Bractwa Czarnogłowych z Domem Schwabe (po lewej) i Wartownią Straży Przybocznej w Rydze (w tle, po lewej) i posąg Rolanda na pierwszym planie

na pocztówce z początku XX wieku

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 189: Plan miasta

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 190: Widok z lotu ptaka na zniszczenia wojenne na placu ratuszowym

Zdjęcie 1944

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 191: Nowe budynki mieszkalne z ruinami kościoła św. Piotra bez wieży w tle

Zdjęcie: 1964

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 192: Muzeum Czerwonych Łotewskich Strzelców

W tle (po lewej) budynek Instytutu Politechnicznego wraz z budynkiem laboratorium (po prawej). Trolejbus przypomina oś transportową, która kiedyś przechodziła przez Plac Ratuszowy. Zdjęcie: lata 70

Reprodukcja z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji

 Fig. 193: Rekonstrukcje Domu Bractwa Czarnogłowych i Domu Schwabów

Z kopią posągu Rolanda na pierwszym planie niedawno odrestaurowanego placu ratuszowego w Rydze

Zdjęcie: Ilgvars Misāns, 2013

 Fig. 194: Fasada zrekonstruowanego ratusza w Rydze

Po prawej: nowy budynek wybudowany na miejscu Domu Kamarina

Zdjęcie: Ilgvars Misāns, 2012

Pytania do refleksji i dyskusji

1. Jakie stosunki władzy i zmiany polityczne charakteryzowały historię Rygi od jej powstania do współczesności?
2. W jaki sposób burzliwa historia miasta wpłynęła na wygląd Placu Ratuszowego?
3. Jakie zasady i wartości ideologiczne kształtowały podejście do historycznych budowli na Placu Ratuszowym Rygi od 1918 roku?
4. Jak oceniasz obecny wygląd Placu Ratuszowego Rygi? Jaką wiadomość wysyła do naszych współczesnych?

Dodatkowe źródła

1. Jānis Krastiņš. Plac Ratuszowy w Rydze: Plac Ratuszowy dziś, Plac Ratuszowy w odbiciu niedawnej historii, Pomnik Rolanda, budynki otaczające Plac Ratuszowy. Ryga [2010]. Po niemiecku: Jānis Krastiņš. Riga, der Rathausplatz: der Rathausplatz heute, der Rathausplatz im Spiegel, der jüngsten Geschichte, die Rolandstatue, Gebäude rund um den Rathausplatz. Ryga [2010]. Po rosyjsku: Янис Крастиньш. Рига, Ратушная площадь: Ратушная площадь в наши дни, Ратушная площадь в зеркале новейшей истории, статуя Роланда, здания вокруг площади. Рига [2010].
2. Melngalvju nams Rīgā = Das Schwarzhäupterhaus in Riga = Dom Czarnogłowych w Rydze. Pod red. Māra Siliņa. Riga [1995].
3. Andreas Fülberth. Riga. Kleine Geschichte der Stadt. Cologne, Weimar, Vienna, 2014.
4. Jörg Hackmann, “Metamorphosen des Rigaer Rathausplatzes, 1938-2003: Beobachtungen zur Rolle historischer Topographien in Nordosteuropa” (Metamorfozy Placu Ratuszowego Rygi. Zapisy o roli topografii historycznej w północno-wschodniej Europie). W: Wiedergewonnene Geschichte. Zur Aneignung von Vergangenheit in den Zwischenräumen Mitteleuropas. Pod red. Peter Oliver Loew, Christian Pletzing, Thomas Serrier (Veröffentlichungen des Deutschen Polen-Instituts, 22). Wiesbaden, 2006. s. 118-141