3.18 Spożycie Alkoholu i Ruchy Trzeźwościowe

Jörg Hackmann, Janet Laidla, Vitalija Kasperavičiūtė i Anne Sørensen

Z perspektywy po 1945 roku, historia spożycia alkoholu i walka z alkoholizmem wydaje się dzielić region Morza Bałtyckiego na odmienne części: Kraje Północnej Europy zostały ukształtowane przez silną obronę trzeźwości i ograniczenie spożycia alkoholu, natomiast w socjalistycznej Wschodniej Europie nieograniczone spożycie i nawet częściowo dominowała, motywowana politycznie dystrybucja alkoholu.

Jeśli spojrzymy na historię Bałtyku lub nawet Europy, jednakże, zobaczymy całkowicie inny obraz: W rzeczywistości, produkcja wódki z ziarna stała się źródłem dochodu dużo wcześniej, a popyt na spirytus rósł wraz z urbanizacją.

 Fig. 179: Mapa alkoholowych pasów Europy

Źródło: https://de.wikipedia.org/wiki/Datei:Alcohol_belt.PNG

Kryzysy żywnościowe wczesnego XIX wieku jak również północnoamerykański ruch trzeźwościowy (pomyślmy o opisie Alexis de Tocqueville) wspierający idee, że ludzie nie powinni pić alkoholu. Uczestnikami tego ruchu byli głównie księża – Protestanci jak również Katolicy i później także Prawosławni. Jako właściwa forma ruchu, dobrowolne stowarzyszenia zostały zasugerowane i zostały skopiowane przepisy wewnętrzne z modeli amerykańskich. W pierwszej fali królowie i carowie zostali poproszeni o stworzenie takich stowarzyszeń, ale w połowie XIX wieku, szersze grupy pobudzone drugą, bardziej radykalną falą abstynencji, która w Północnej Europie była wspierana przez Dobrych Templariuszy (MODT).

 Fig. 180: Plakat z duńskiego MODT, około 1910 r.

Tekst mówi: Nigdy nie pij napojów alkoholowych. Zostań całkowitym abstynentem, abstynencja prowadzi do porządku i dobrobytu, picie do biedy

Źródło: MODT Dania

W 1858 roku, litewski biskup Motiejus Valančius zainicjował ruch trzeźwościowy oparty na podobnych ruchach w innych regionach katolickich (na przykład Śląsk). W ciągu zaledwie kilku lat, ponad 80% katolików w diecezji należało do tych ruchów trzeźwościowych. Litwini przestali pić wódkę, gospodarstwa stały się bogatsze, rodziny silniejsze, a ludzie wykształceni.

Szwedzi byli najprawdopodobniej najbardziej radykalni w walce ze spożyciem alkoholu, pomimo że tylko Finowie wprowadzili prohibicję na kilka lat przed I Wojną Światową. Prohibicja w Finlandii jednakże nie powiodła się. „Fiński most” był nazwą dla potajemnego ruchu alkoholowego z Estonii do Finlandii w latach 20-tych XIX wieku podczas fińskiej prohibicji. Było wiele karykatur w gazetach i dziennikach ilustrujące ten fenomen.

 Fig. 181: Fiński most

Napis na pocztówce mówi: Spirytus toczy się do trzeźwej Finlandii – wysyłajcie alkohol naszym braciom

Zdjęcie: Salapiirituse vedajad Soome lahe jääl. Eesti Ajaloomuuseum, AM _ 4892:3 F 5087, Eesti Ajaloomuuseum SA, http://www.muis.ee/museaalview/2035762

“Fiński Most” był znanym sloganem okresu budowania narodu estońskiego. Sugerował, że Estończycy powinni naśladować model bardziej zaawansowanej kulturowe i politycznie Finlandii. Podczas prohibicji w Finlandii, przemyt alkoholu na dużą skalę był organizowany z terytorium Estonii.

Sytuacja w innych krajach mierzyła się z podobnymi przeszkodami: Próby zmniejszenia spożycia alkoholu pobudzały różne przeciwstawne działania. Studenci uniwersytetów i spożycie alkoholu zwykle szły pod rękę. Jednak, w latach 20-tych XIX wieku, ruch trzeźwościowy wśród studentów Uniwersytetu w Tartu miał na tyle duży wpływ aby zabronić alkoholu podczas oficjalnych wydarzeń Związku Studentów. Bardziej oporne były organizacje studenckie, mimo iż byli członkowie ruchu trzeźwościowego, którzy dosłownie liczyli i raportowali liczbę butelek piwa dostarczanych do rożnych stowarzyszeń studenckich.

 Fig. 182: Studenci uniwersyteccy

Tartu Ülikooli muuseum, ÜAM F 345:23 F, http://www.muis.ee/museaalview/3403130

Jeden z członków ruchu trzeźwościowego, Karl Parek, szpiegował męskie organizacje studenckie aby dowiedzieć się ile alkoholu spożywali i napisał swoją pracę licencjacką na ten temat.

Organizacja studencka	Skrzynki dziennie	Skrzynki miesięcznie	Koszt miesięczny	Liczba członków	Litry piwa na członka
Stowarzyszenie Studentów Estońskich	4.5	135	540 kr	c. 300	4l
Stowarzyszenie Fraternitas Estica	1.5	45	160 kr	84	5.3 l
Stowarzyszenie Sakala	2.5	75	300 kr	52	14.4 l
Stowarzyszenie Ugala	2	60	240 kr	78	7.7 l
Stowarzyszenie Vironia	4	120	480kr	93	12.9 l

 Tab. 3: Spożycie alkoholu estońskich studentów (1930) od Karla Pareka

Mõned pilgud intiim-organisatsioonide tegevustesse kehalise kasvatuse seisukohalt, Tartu 1931

Napięcia pomiędzy pijaństwem, a trzeźwością są wysoce polityczne. Nieudana walka „mineralnego sekretarza” Gorbaczowa przeciwko alkoholizmowi dała niezamierzone wsparcie na przykład dla bałtyckich ruchów niepodległościowych.

Dziś niektórzy członkowie Ruchu Neo-pogańskiego na Litwie zachęcali swoich członków do zaprzestania spożywania jakiegokolwiek alkoholu. Odrzucali miejsca spożywania alkoholu w tradycyjnej litewskiej kulturze, co prowadziło do niezgody wśród społeczności pogańskiej. Członkowie tego zakonu próbują wypchnąć tradycję picia piwa i miodu z pogańskich rytuałów.

Fragment z Johanna Heinricha Zschokke. Die Brannteweinpest. Eine Trauergeschichte zur Warnung und Lehre für Reich und Arm, Alt und Jung (Plaga Spirytusu. Smutna historia jako przestroga i rada dla bogatych i biednych, starych i młodych). Aarau 1837.

Szwedzki pisarz Zschokke sugeruje w swoich pół fikcyjnych tekstach, które podkreślają złe konsekwencje alkoholizmu aby tworzyć ruchy trzeźwościowe jako remedium i zawierają przykład praw dla takiego stowarzyszenia, które mogłyby być bezpośrednio przeniesione z fikcji do rzeczywistości. To nie jest zdumiewające, ponieważ Zschokke stosował się do sugestii amerykańskiego wielebnego Roberta Bairda, który w tamtych latach próbował – z jakimś sukcesem – przekonać królów w regionie Morza Bałtyckiego włączając cara rosyjskiego aby ustanowić krajowe stowarzyszenia trzeźwościowe. Fragmenty lub nawet całe książki Bairda i Zschokke zostały przetłumaczone na wiele języków w regionie Morza Bałtyckiego. W Estonii F. R. Kreutzwald zaadaptował Zschokke do świata estońskich chłopów.

Statuty Stowarzyszenia Trzeźwościowego

Teraz rozważyliśmy zarządzenia nowego stowarzyszenia. Są proste. Naszkicowałem je- z kilkoma zmianami, które uznaliśmy za właściwe – od zarządzeń znalezionych w Ameryce i Anglii. Oto one:

My niżej podpisani, nauczeni różnymi wypadkami i nieszczęściami jesteśmy teraz przekonani, że wada pijaństwa jest w istocie jest jedną z najbardziej odrażających wad przed Bogiem i człowiekiem, a picie jakichkolwiek alkoholi w szczególności niszczy zdrowie; psuje ciało i umysł; powoduje nieróbstwo i żądzę, biedę, spory i awantury; a nawet doprowadzić do poważnych przestępstw: Uroczyście połączyliśmy się razem z całym naszym domostwie w chrześcijańskim stowarzyszeniu trzeźwościowym w zobowiązaniu przed obliczem Boga i w obecności naszych towarzyszy aby dochować następujących przyrzeczeń w dobrej wierze:

‘Artykuł I. Deklarujemy, że od tego dnia nie będziemy pić alkoholi wszelkiego rodzaju; ani pozwalać żonie i dzieciom aby uczestniczyć w tym samym; ani dawać go tym będącym pod naszym poleceniem, usługują nam lub są przez nas zatrudniani; ani handlować nim i go sprzedawać; ale raczej będziemy zachęcać naszych przyjaciół i znajomych aby powstrzymali się całkowicie od tych trujących napojów’

‘Artykuł II. Deklarujemy, że od tego dnia nie będziemy utrzymywać kontaktu ze znanymi pijakami, nie będziemy bywać w piwiarniach lub innych miejscach i natychmiast opuszczać jakiekolwiek miejsce gdzie z powodu upojenia winem, piwem lub wódką, człowiek traci rozsądek dany mu przez Boga.’

‘Artykuł III. Deklarujemy, że przyznamy Chrześcijańskiemu Stowarzyszeniu Trzeźwości prawo wykluczenia ze społeczności któregokolwiek z nas kto nie spełni powyższej obietnicy i również nazwać ich krnąbrnymi podczas naszych publicznych zgromadzeń.’

‘Artykuł IV publiczne zgromadzenia Stowarzyszenia będą się odbywać raz w roku gdzie Przewodniczący i Sekretarz wraz z wybranym komitetem dziewięciu członków wybranych aby reprezentować interesy Stowarzyszenia, będą informować szczegółowo o postępach w tym chrześcijańskim stowarzyszeniu.’

Artykuł V. Każdy, kto chce wstąpić do Towarzystwa może to zrobić w dowolnym momencie, przedstawiając swoje imię i nazwisko prezydentowi lub sekretarzowi.

Krajowa prohibicja na spożycie alkoholu była szeroko rozprzestrzenianym postulatem globalnych ruchów abstynenckich od późnego XIX wieku. Znaną sprawą jest ta ze USA, gdzie prohibicja trwała od 1920 do 1933 roku, ale została również wprowadzona w Finlandii i Norwegii, a także w Rosji po rozpoczęciu I Wojny Światowej. Wszystkie te prawa prohibicji jednak zawiodły. W Szwecji referendum prohibicyjne w 1922 nie udało się, ale krajowy monopol na sprzedaż alkoholu pozostał do dziś.

 Fig. 183: Plakat ze szwedzkiego referendum o prohibicji z 1922 roku

Źródło: Szwedzka Biblioteka Królewska, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Avl%C3%B6ningsafton_-_R%C3%B6sta_ja!_1922.jpg

Jednym ze społecznych problemów związanych z abstynencją alkoholową było wyzwanie stworzenia atmosfery socjalizowania się bez spożycia alkoholu. Zatem stowarzyszenia trzeźwościowe tworzyły programy kulturalne, wycieczki, pokoje herbaciane, biblioteki itd.

 Fig. 184: Chór Stowarzyszenia Trzeźwościowego w Valdze (Estonia), 1911

Valga Karskuse Seltsi laulukoor, VaM F 1680:1

Źródło: Valga Muuseum, http://www.muis.ee/museaalview/1629939

Pytania do refleksji i dyskusji

1. Przedyskutuj trafność i znaczenie pojedynczych „pasów alkoholowych” na mapie.
2. Czy myślisz że jest wspólny stosunek do spożycia alkoholu w regionie Morza Bałtyckiego?
3. Dlaczego ludzie gromadzą się w stowarzyszeniach anty-alkoholowych?
4. Z perspektywy historycznej czy prohibicja była udana?
5. Jakie jest nastawienie wobec alkoholu w Twoim kraju dziś? Jak się zmieniło w historii?
6. Ruchy trzeźwościowe były czasem widziane jako szkoły demokracji. W jaki sposób mogły one odegrać taką rolę, Twoim zdaniem?

Źródła dodatkowe

1. Sidsel Eriksen. “Pijani Duńczycy i Trzeźwi Szwedzi? Religijna wiara w odrodzenie I ruchy trzeźwościowe jako klucze do duńskich i szwedzkich kulturach folkowych.” W: Język i Konstrukcja Tożsamości Klasowych: Walka o Władzę Dyskursywną W Organizacji Społecznej: Skandynawia i Niemcy po 1800 roku. Pod red. Bo Stråth. Göteborg: Wydział Historii, Gothenburg Univ., 1990. s. 55–94.
2. Villem Ernits. Ruch abstynencki w Estonii. Tartu 1927.
3. Mark Lawrence Schrad. “Międzynarodowa Społeczność Trzeźwości.” W: Międzynarodowe Społeczności: Kształtując Globalne Zarządzanie Gospodarcze. Pod red. Marie-Laure Djelic i Sigrid Quack. Cambridge, Cambridge University Press 2010. s. 255–280.
4. Mark Lawrence Schrad. Polityka Wódki: Alkohol, Autokracja i Sekretna Historia Państwa Rosyjskiego. New York, Oxford University Press, 2014.
5. Irma Sulkunen. Historia Fińskiego ruchu trzeźwościowego: Trzeźwość jako religia społeczna (Studia interdyscyplinarne w nadużywaniu narkotyków i alkoholu 3). Lewiston, Edwin Mellen, 1990.