3.13 Gustaw II Adolf
Anders Fröjmark, Jörg Hackmann, Lea Kõiv, Janet Laidla i Mati Laur
Podczas wczesnego okresu współczesnego, Morze Bałtyckie zostało otoczone przez rosnące imperium szwedzkie. Zmiany wojskowe i administracyjne umożliwiły nordyckiej i dalekiej Szwecji stać się wpływowym graczem w sprawach europejskich. Jednym z władców związanych ze szwedzkim sukcesem jest Gustaw II Adolf (1594–1632). Jego reformy wojskowe pomogły Szwecji stać się siłą militarną podczas europejskiej Wojny Trzydziestoletniej i jest czasem nazywany jednym największych dowódców wojskowych wszechczasów lub „Lwem Północy”.
Gustaw II Adolf, jego następcy i doradcy wprowadzili kilka reform dotyczących służby cywilnej. Uniwersytet w Uppsali został zreformowany i założono nowe uniwersytety w Tartu (1632), Åbo/Turku (1640) i Lund (1666) w XVII wieku, dodtakowo wraz z innymi instytucjami edukacyjnymi takimi jak licea w Tallinnie w 1631 r. Celem szwedzkich władców było podniesienie poziomu edukacji wśród zwykłych ludzi zakończone rozwojem sieci szkół wiejskich. W późniejszej części XVII wieku, Szwecja była znana jako twierdza luteranizmu, dlatego w edukacji starała się zadbać o edukację religijną jak również o jedność kościoła luterańskiego we wszystkich swoich posiadłościach. W prowincjach bałtyckich, kościół szwedzki i polityka edukacyjna zachęcała do rozwoju estońskiej i łotewskiej ortografii i gramatyki.
Wszystko to doprowadziło do zróżnicowanego odbioru szwedzkiej władzy w XVII wieku. W estońskiej historiografii i świadomości narodowej, na przykład, ten okres stał się znany jako „stary dobry szwedzki czas” w przeciwieństwie do panowania carów od XVIII wieku z dużą autonomią dla niemiecko-bałtyckiej szlachty. Odbiór jest dużo bardziej zróżnicowany w Niemczech jak pokazują źródła i różni się bardzo od punktu widzenia Polski-Litwy, gdzie wojna polsko-szwedzka 1655-1660 jest nazywana „potopem” z powodu ogromu zniszczeń, które przyniosła.
W Szwecji, Gustaw Adolf jest głównie postrzegany jako król wojownik, ale powinien być również pamiętany jako fundator uniwersytetów na przykład jako założyciel Biblioteki Uniwersytetu w Uppsali. Książki były w większości łupami wojennymi. Polscy uczeni publikują katalogi trzymanych książek w Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali, które kiedyś należały do bibliotek w dzisiejszej Polsce.
Gustaw Adolf jest również apmiętany jako założyciel wielu miast i miasteczek, włączając Gothenburg w Szwecji i Nystad/Uusikaupunki w Finlandi. Specjalne ciasto jest jedzone 6 listopada w dzień rocznicy jego śmierci.
Gustaw Adolf podbił Rygę w 1621 roku, jest to epizod powtarzających się polsko-szwedzkich wojnach w XVII wieku. Upamiętnia to dużo późniejszy historyczny witraż w Katedrze w Rydze wykonany w 1884 roku. Tutaj dzieci pozdrawiają zdobywcę Rygi, witany jako rzecznik protenstantyzmu – należy zauważyć Biblię w rękach duchownego – z kwiatami wchodzącego do katedry.
Kołysnaka „Przybyli Szwedzi”
Istnieją dwie dziecięce piosenki, dające interesujący pogląd na udział Szwecji w Wojnie Trzydziestoletniej.
- Przybyli Szwedzi
- Wzięli wszystko ze sobą
- Wybili okna
- Zabrali ołów
- Zamienili w kule
- I wybili wszystkich chłopów.
- - Macht auf das Tor – Alte deutsche Kinderlieder. Pod red. von Maria Kühn. Königstein im Taunus, 1905.
To jest podobna kołysanka, która straszy dzieci przed snem nadchodzącymi siłami szwedzkimi. Axel Oxenstierna (1583-1654) był doradcą króla Gustawa II Adolfa i królowej Krystyny i miał ważną rolę w wojnie.
- Módlcie, się dzieci, módlcie
- Jutro nadchodzą Szwedzi
- Jutro nadchodzi Oxenstern
- Nauczy dzieci się modlić
- aMódlcie, się dzieci, módlcie
- - Der Kinder Lustfeld. Pod red. H. Dittmar. Frankfurt, 1827. Nowa edycja Gottlob Dittmar. Bielefeld, 1872-1878.
Wojna Trzydziestoletnia była ważnym tematem w poezji pisanej w Akademii Gustawina w Tartu. Poeci widzieli wojnę jako ułomność ale wychwalali Gustawa II Adolfa, jako odważnego generała i heroicznego zwycięzcę. Fragment wiersza Georg Stiernhielm, szwedzkiego oficjela, poetę i uczonego w Tartu.
- /--/
- O szwedzi, Nasze cnoty wyśmiewali jako niecywilizowane
- I naszą erudycje wyśmiewali
- Niemcy, Francuzi, Włosi
- I bezwstydni Hiszpanie;
- I uważali aby nazywać
- Szweda haniebnie prostym.
- Teraz, jednak, (coż za wspaniała zmiana!)
- Patrz Niemcy, Francuzi, Włosi
- I bezwstydni Hiszpanie
- I świat – wprawiony w osłupienie
- Waszym pięknem i elegancją.
- Oni oddają cześć
- Wam Szwedzi, wykształcony narodzie,
- Waszej wojnie i waszym muzom.
- Ale skąd przyszła zmiana?
- Gdzie jeszcze Bóg daje
- Narodowi wspaniałego lidera;
- Błogosławiony ubogaca
- Nas szczęściem
- GUSTAW, wielki bohater,
- Majestatyczny i mądry,
- Bogobojny triumfuje
- W cnocie, wojnie i wykształceniu,
- Mężny, potężny, piękny
- To on
- Stoi za swoim narodem
- W szczęściu
- I dziękczynnej okazałości.
- /--/
Pomnik został wzniesiony w 1928 roku na 10 rocznicę niepodległości Republiki Estonii i w oczekiwaniu na 300 rocznicę utworzenia uniwersytetu. Podczas okresu sowieckiego, pomnik został zdjęty i zniszczony (ostroga z buta przetrwała i jest przechowywana w Muzeum Uniwersytetu w Tartu). Nowy pomnik został w zniesiony w 1992 roku.
Pytania do refleksji i dyskusji
- Porównaj niemieckie i szwedzkie źródła i przedyskutuj różne poglądy na szwedzkie panowanie w XVII wieku.
- Przedyskutuj znaczenie inauguracji pomnika szwedzkiego króla podczas 10 rocznicy obchodów dla Republiki Estonii
- Jak przedstawiana jest wczesno-współczesna w historii Twojego kraju?
Źródła dodatkowe
- Marcus Junkelmann. Gustav Adolf (1594-1632): Schwedens Aufstieg zur Großmacht (Sweden’s ride to great power). Pustet, Regensburg, 1993.
- Michael Roberts. Szwedzkie doświadczenie imperialne 1560-1718. London, Cambridge University Press, 1979.