3.12 Reformacja
Anders Fröjmark, Juhan Kreem i Vitalija Kasperavičiūtė
W 2017 roku pięćsetna rocznica Reformacji była obchodzona w krajach dookoła Morza Bałtyckiego, jednakże na różne sposoby i z różnym nasileniem. Na przykład w Danii, parę osób mogło nie zauważyć strumienia książek, wystaw i uwagi w mediach, podczas gdy w pobliskiej Szwecji obchody były mniej lub więcej widoczne w społeczeństwie. Z drugiej strony, papież został zaproszony do uczestnictwa w obchodach co było bardzo oczywistą celebracją wydarzenia, które kiedyś doprowadziło do rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie.
Na Litwie Sejm (Seimas) zdecydował się ogłosić rok 2017 rokiem Reformacji. Decyzja Parlamentu została przyjęta dzięki faktowi, że wiele krajów chrześcijańskich świętowałoby 500 rocznicę Reformacji Luterańskiej i uczciłoby rok 1517, kiedy Martin Luther (Marcin Luter) ogłosił swoje tezy. Uchwała Sejmu podkreśliła fakt, że Reformacja stworzyła wiele wspaniałych osobowości na Litwie, które pielęgnowały i promowały miłość do języka ojczystego, były aktywne w obszarze pisania i kultury i ukształtowały system edukacji. Te osoby to m. in. Martynas Mažvydas (Martinus Mosvidius), Kristijonas Donelaitis (Christian Donalitius), Jonas Bretkūnas (Johannes Bretke, Bretkius) i Abraomas Kulvietis (Abramus Culvensis). Dodatkowo Reformacja przyspieszyła nowe społeczne, ekonomiczne, polityczne, i kulturalne procesy w Europie, co miało również dogłębny wpływ na Litwę.
W Estonii, tradycje luterańskie były zawsze silne. W ogólnym postrzeganiu kościół luterański zrobił dużo aby sprzyjać rozwojowi estońskiego języka i edukacji szkolnej. 2017 rok był świętowany najbardziej przez estoński kościół luterański, które połączyły obchody ze stuleciem Estonii w 2018 roku. Również w 1924, kiedy był świętowany jubileusz przybycia Reformacji do Estonii kler podkreślił, że to Luther mówił o wolności i zatem pobudził Estończyków do całkowitego uzyskania wolności osobistej i politycznej. Pozycja Luteranizmu w estońskiej historii jest jednakże nie aż tak prosta. Pomimo, że wielu liderów estońskiego ruchu narodowego było luterańskimi pastorami, organizacja kościelna sama w sobie była częścią starego reżimu i na przykład przejścia na rosyjskie prawosławie w XIX wieku wskazuje na to, że kościół luterański nie mógł pokryć potrzeb duchowych ludzi.
Wydarzenia
Reformacja rozpoczyna się wraz z publikacją Dziewięćdziesięciu-pięciu Tez o Sile Pobłażliwości Martina Luthera w 1517 roku. Nie było konkretnego rozłamu pomiędzy katolikami, a powstałym odłamem luterańskim do Edyktu w Worms w 1521, gdzie Luther został wyjęty spod prawa, ale napięcia rosły w tych w latach, a pozycja Luthera i jego otoczenia stała się stopniowo bardziej radykalna.
Luther zaczał krytykować sprzedaż odpustów i niektóre aspekty nauczania o czyśccu i skarbnicy zasług. Reformacja rozwinęła dalej aby zawrzeć różnice pomiędzy prawem, a ewangelią, całkowitym poleganiu na Piśmie jako jedynym źródle właściwej doktryny i wierzenia, że wiara w Jezusa jest jedynym sposobem otrzymania wybaczenia Boga za grzechy raczej niż dobre uczynki.
W regionie Morza Bałtyckiego, wczesne przyjęcie myślenia reformacyjnego było przeważnie zjawiskiem miejskim, podczas gdy ludzie żyjący w okolicach wiejskich byli ogólnie zadowoleni z podążaniem za powtarzającymi się cyklami roku chrześcijańskiego, uczęszczając na święte obrzędy i posiadając księdza parafialnego jako mediatora pomiędzy niebem, a ziemią. W miastach umiejętność czytania i pisania była duża i była otwartość na nowe pomysły. XV wiek był czasem rosnących centrów miejskich w północno-zachodniej Europie. Miasta były miejscami intensywnego religijnego ferworu, a nowe ruchy religijne mniej lub więcej zintegrowały się z katolicką strukturą hierarchiczną obserwacji i prowadzenia. W następnym wieku Reformacja znalazła miasta gotowe do zmian. W Rydze, nauki Reformacji zaczęły się w 1522 roku, zaraz po tym jak zarejestrowano pierwszych kaznodzieji w Tallinnie. We wtedy w duńskim mieście Malmö w 1527 roku, zakorzeniły się idee Reformacji.
Ten ruch zbiegł się ze zmianami na poziomie politycznym: narodzinami wczesno-współczesnego księstwa. Książęta jak Henryk VIII w Anglii, Krystian III w Danii i Norwegii i Gustaw Waza w Szwecji nie byli pierwszymi, którzy dążyli do większej bezpośredniej kontroli nad swoimi terytoriami i zasobami, włączając te należące do kościołów i opactw, które były zwolnione z podatków ale postępowali z większą pewnością siebie niż ich poprzednicy, częściowo ożywieni ideologią reformacyjną, która również krytykowała własność kościoła i hierarchię religijną.
W tym samym czasie, autorytet papiestwa i centralnych instytucji kościoła cierpiał krzywdy z powodu Wielkiej Schizmy pod koniec XIV wieku i następującego Koncyliaryzmu. Wrażenie wśród katolickich wiernych w Europie było takie, że zostali pozostawieni sami sobie, hierarchia katolicka łatwo stała sę ofiarą walk frakcyjnych i korupcji, a tylko pewne przewodnictwo Cesarza i świeckich książąt odniosło sukces w sprowadzeniu kościoła na odpowiedni kurs. Kluczową stratą dla przewodnictwa katolickiego nie była może tak bardzo utrata autonomii, ale moralnego autorytetu – a to w klimacie religijnym zaznaczone zostało silnymi ruchami duchowymi wśród ludźi świeckich.
W niektórych miejscach ruch reformacyjny był radykalny i towarzyszyły mu ataki obrazoburcze, w których kościoły były gwałtownie oczyszczane z obrazów i przedmiotów należących do obrzędu katolickiego, a mnisi żebrzący zostali przegonieni ze swoich klasztorów. Bez zaskoczenia, takie sceny miały miejsce prawie wyłącznie w miastach gdzie Reformacja była bardzo popularnym ruchem. W obszarach wiejskich regionu Morza Bałtyckiego takie przypadki były rzadkie. Zamiast tego było nastawienie władców, które określało jakie podjąć ścieżki wydarzeń.
Przykładem jest szwedzki król, Gustaw Waza (1523-1560), który widział potrzebę ostrożnego stąpania aby nie podburzać oporu w kraju, w którym wiara katolicka była głęboko zakorzeniona i gdzie kult świętych był bardziej urodzajny w późnym średniowieczu niż prawie wszędzie indziej w świecie chrześcijańskim. Celem Gustawa było wzmocnienie finansów królestwa poprzez nacjonalizację własności kościelnej. To oznaczało, że większość opactw i klasztorów zostało zamkniętych ale przez lata z najmniejszym możliwym udręczeniem. Podczas gdy urząd biskupa został w Danii osłabiony, Gustaw utrzymał go ale pozbawił z zasobów finansowych. Wprowadzenie Reformacji trwało przez XVI wiek. Na synodzie w Uppsali w 1593 roku, zdecydowano ostatecznie, że kościół szwedzki powinien dostosować się do protestanckiego, jakim jest wiara luterańska. Dwa lata później, opactwo Vadstena zostało zamknięte. Bunt w 1598 r. poprowadzony przez księcia Karola, najmłodszego syna Gustawa, usunął króla Zygmunta pod pretekstem, że naród protestancki nie może mieć katolickiego monarchy. To była ostatnia wojna domowa w Szwecji, ale odkąd Zygmunt został również Królem Polski i Wielkim Księciem Litwy, był to początek niszczących wojen pomiędzy Polską, a Szwecją w XVII wieku.
Podczas gdy luterański odłam Reformacji odnosił sukcesy w większości regionu Morza Bałtyckiego, pojawiły się również przypadki wariantu zreformowanego (kalwińskiego), zwłaszcza w Polsce i w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie panowanie Zygmunta II Augusta (1548–1572) zostało zaznaczone tolerancją religijną. Wielokulturowość i wielowyznaniowość są czasem uważane za największy wkład Polski w kulturę europejską. Z dziesięcioma różnymi wyznaniami Wielkie Księstwo Litewskie pod tym względem nie miało sobie równych w XVI wieku, nawet w porównaniu z tak różnorodnymi krajami jak Polska i Siedmiogród (Transylwania). Wielkie Księstwo Litwy wyróżniało się Centralnej i Wschodniej Europie z powodu szybkości usankcjonowania prawnego wielowyznaniowości. Granice tolerancji zawęziły się zarówno w Polsce jak i na Litwie, ale zmiany zachodziły wolno i bez przymusu. Wielowyznaniowość przetrwała do XX wieku. Można uważać, że XVI-wieczna Litwa była miejscem narodzin europejskiej tolerancji.
Zwłaszcza niektóre rodziny z wysokiej szlachty przeszły na wiarę zreformowaną. Pośród nich były części silnej i wpływowej litewskiej rodziny Radziwiłłów. Wybrali oni kalwinizm ponieważ lepiej pasował do planów osłabienia władzy Wielkiego Księcia, która w większej części była oparta na autorytecie kościoła, a oni chcieli ten wpływ zmniejszyć. W Prusach wiara luterańska była szerzona, ale większość polskich i litewskich podmiotów Zygmunta pozostała katolikami.
Liderzy kościoła rzymsko-katolickiego odpowiedziała Reformacją Katolicką, często nazywaną Kontrreformacją. Północno-zachodnia Europa za wyjątkiem większości Irlandii uległa wpływowi protestantyzmu. Południowa Europa pozostała głównie katolicka oprócz mocno prześladowanych Waldensów. Europa Centralna była miejscem Wojny Trzydziestoletniej i kontynuowania wyrzucania protestantów w Europie Centralnej aż do XIX wieku. Po II Wojnie Światowej, usuwanie etnicznych Niemców albo do Niemiec Wschodnich albo na Syberię, zmniejszyło protestantyzm w krajach Układu Warszawskiego, chociaż pozostało kilku członków tej wiary do dziś. Brak protestantów niekoniecznie narzuca porażkę Reformacji.
W 1534 roku został założony Zakon Jezuitów aby wesprzeć ożywienie i przeciwdziałanie wpływowi Luteranów i innych reformatorów. Jego głównymi metodami była edukacja i misje zagraniczne. W 1579 założyli Uniwersytet w Wilnie.
Koniec epoki Reformacji jest kwestionowany: można uważać, że zakończył się wraz z ustanowieniem wyznań wiary co zaczęło Epokę Prawosławia. Inni sugerują końcowe lata związane z Kontrreformacją, Pokojem Westwalskim (1648).
Efekty Reformacji w regionie Morza Bałtyckiego i poza
Efekty reformacji protestanckich i katolickich były głębokie. Jednym z najważniejszych efektów w dłuższym czasie było podniesienie ogólnego poziomu edukacji. Martin Luther nalegał aby było ogólne duszpasterstwo wszystkich ochrzczonych chrześcijan, co oznaczało, że wszyscy – kobiety i mężczyźni – mieli osobisty obowiązek w sprawach duchowych i zatem powinni umieć czytać Biblię i Katechizm. Również w świecie katolickim edukacja była używana jako środek do podnoszenia świadomości katolickiej. Zostały założone nowe zakony edukacyjne takie jak Urszulanki i Jezuici, a długo dystansowe efekty były takie same jak w świecie protestanckim.
Drukowanie książek w językach narodowych było również wspierane przez konflikty religijne. Katolicy i Protestanci wylewali katechizmy i inne książki religijne. Podając tylko kilka przykładów: W Finlandii, potem we wschodniej części Królestwa Szwecji, Mikael Agricola (ok. 1510-1557) rozwinął standard dla pisemnego fińskiego z jego Abckiria w 1543 roku i wydanym fińskim tłumaczeniem Nowego Testamentu w 1548 roku. W międzyczasie w Königsbergu, Martynas Mažvydas (ok. 1510–1563), wydał pierwszą książkę drukowaną po litewsku, katechizm włączając elementarz w 1547 roku.
Założone nowe uniwersytety w następstwie Reformacji, takie jak w Königsbergu (1544), Wilnie (1579) i Tartu (1632).
Negatywną stroną było to, że Europa doświadczyła utraty poczucia wspólnoty. Wiara katolicka i katolicka liturgia łączyła element od Tromsø na północy do Syrakuzy na południu, od Wilna na wschodzie do Santiago de Compostela na zachodzie. Teraz członkowie różnych religijnych wyznań skończyli toczyć wojny przeciwko sobie. XVII-wieczna Europa, szczególnie była rozdzierana wojnami, które przynajmniej częściowo były motywowane religią.
W regionie Morza Bałtyckiego, Reformacja miała większe konsekwencje niż w większości części Europy. Środowisko polityczne przeszło długotrwałe zmiany, na przykład, poddanie się Norwegii Królestwu Duńskiemu w 1537 po wymuszonym rozwiązaniu Norweskiego Kościoła Prowincjonalnego – najsilniejszej politycznej i ideologicznej siły organizującej w Norwegii późnej epoki średniowiecza, której liderem był katolicki arcybiskup Nidaros (Trondheim). Innym przykładem jest kryzys i rozwiązanie średniowiecznych Inflant gdzie racja bytu (raison d’être) Zakonu Krzyżackiego i biskupów katolickich z rozległą mocą świecką została osłabiona. Członkowie Zakonu, włączając Mistrza Gottarda Kettlera, który przeszedł na luteranizm. O ziemie tego osłabionego średniowiecznego księstwa walczyły kolejno Polska, Litwa, Dnia, Szwecja i Rosja.
Południe Inflant, Unia Lubelska z 1569 r. stworzyła pojedyńcze państwo. Rzeczpospolita Obojga Narodów, znana również jako Rzeczpospolita. Ta sytuacja geopolityczna stworzyła silne państwo katolickie. Z tego powodu Reformacja katolicka była cłakiem udana na Litwie i w Polsce.
Podczas gdy Kościół Katolicki walczył zawzięcie o swoją niepodległość w czasie średniowiecza, ruchy zreformowane szukały protekcji i wsparcia od światowych władców i częściej kończyli nie jako państwa kościelne. To mogło w dłuższej perspektywie przyczynić się do osłabienia ich wytrzymałości w czasach politycznej opresji i/lub okupacji. Zuważmy jako kontrast rolę kościoła katolickiego na Litwie i w Polsce podczas okupacji sowieckiej i rządów komunistycznych.
Aspekt godny uwagi Reformacji na północy to jej wpływy na mniejszości etniczne takie jak Lapończycy (Sami). Na koniec średniowiecza, Lapończycy zostali ochrzszczeni, mieli imiona chrześcijańskie i pościli w piątki. Reformatorzy, jednakże uważali ich za pogan i gardzili ich poszczeniem jako próżnymi wysiłkami w uzasadnieniu przez uczynki. Zatem Lapończycy zostali poddani drugiej chrystianizacji.
Podczas gdy świat zachodniego chrześcijaństwa był rozdarty dyskusjami, a nawet walkami nad dobrym sposobem podążania za Chrystusem, wschodnie kościoły ortodoksyjne zostały mniej dotknięte. Liturgia i nauczanie kościoła ortodoksyjnego najwyraźniej zostały stabilne. Jednakże biskupi prawosławni na dużym terytorium Wielkiego Księstwa Litwy, być może z bardziej politycznych niż religijnych powodów, negocjowali z papiestwem w Rzymie aby uformować unię, bez porzucania cech charakterystycznych ortodoksyjnego życia religijnego i liturgicznego. Wynikiem tego była Unia Brzeska w 1595 roku, która zaowocowała tak zwanym Kościołem Ruskim lub Cerkiewnym – kościołem ze wschodnim obrzędem podporządkowanym pontyfikatowi rzymskiemu. Takie kościoły dalej formują część krajobrazu religijnego wschodniej i centralnej Europie.
W krajach gdzie Reformacja przeważała kościoły katolickie były relatywnie łatwo przekształcane aby służyć kongregancjom luterańskim. Często stare rzeźby nad ołtarzami i obrazy świętych były przechowywane lub przenoszone do mniej widocznych miejsc. W innych przypadkach, zmiany były bardziej kompleksowe.
Kościół św. Piotra w Malmö jest gotyckim XIV-wiecznym kościołem, który od pokoleń służył jako katolicka kongregacja w tym zamożnym mieście nadbrzeżnym. Malmö dowiodło bycie urodzajnym miejscem dla myśli reformacyjnej, a Reformacja w Malmö przeprowadzona z napadami obrazoburczymi, które były poza tym niecodzienne w krajach nordyckich. Wiele ołtarzy i obrazów świętych zostało zniszczonych w 1529 i w 1555 roku, ściany zostały pobielone aby przykryć obrazy katolickich malowideł ściennych. Wnętrze zostało przebudowane aby służyć świętemu protestanckiemu nabożeństwu wraz z ławkami w ułożonych blokach i amboną w pozycji dominującej. Zamiast obrazów świętych, które wnosiły kolory do wnętrza, ściany zostały wypełnione epitafiami bogatych kupców i księży.
Taka sama łatwość z jaką kościoły katolickie można było przekształcać dla celów protestanckich, mogło to również zadziałać w drugą stronę. Niektóre kościoły zbudowane w czasach katolickich i później zreformowane, zostały ponownie przekształcone na kościoły katolickie w XX wieku, na przykład Katedra św. Jakuba w Rydze i wiele kościołów na Pomorzu.
Na Pomorzu również odnajdziemy ten przykład kościoła, który został zbudowany jako dom kultu protestanckiego, ale w późnych latach 40-tych XX wieku został przekształcony na kościół katolicki. Jest to dawny kościół dworski w Kulicach niedaleko Nowogardu. Kościół został wzniesiony na ziemiach posiadłości rodziny Bismarck w 1865 roku. Pomorze było wtedy głównie protestanckie i mówiło po niemiecku. Wraz ze zmianami po II Wojnie Światowej, Niemcy zostali zmuszeni do opuszczenia terytoriów na wschód od Odry, a wprowadzili się polscy katolicy, często przymusowo ewakuowani z części Polski, która została zaaneksowana do Związku Radzieckiego.
Ostatnia wojna domowa w Szwecji miała miejsce w 1598. Szwedzki król Zygmunt (również Zygmunt III Polski i Litwy) został wyzwany przez własnego wuja, księcia Karola. Decydująca bitwa miała miejsce w Stångebro niedaleko Linköping 25-ego września 1598 r. Zwycięstwo odniósł Książe Karol, a Zygmunt uciekł ze Szwecji. Okropne i pozornie niekończące się wojny pomiędzy Szwecją, a Polską postępowały. W Szwecji, książe Karol stracił kilku szlachciców, których jedynym przestępstwem była lojalność wobec ich prawowitego króla.
Na polu bitwy został wzniesiony pomnik w 1898. Napis nie mówi ani o wojnie domowej ani o buncie, ale o tym, że „Dziedziczona wolność i wiara ewangeliczno-luterańska zostały uratowane dla ludzi Szwecji” Jest to jednakże wątpliwe czy tradycyjne wolności lub religia większości Szwedów były rzeczywiście zagorożone panowaniem króla Zygmunta.
Po porażce króla Zygmunta w 1598 roku, szereg szwedzkich katolików opuściło Szwecję do Polski razem z królem. Tu czcili tradycje swojej starej ojczyzny. Kopie Brewiarza Rzymskiego wydrukowane dla Polski (1631) zawierały dodatek z patronami świętymi Królestwa Szwecji, którzy nie byli dalej czczeni w ich ojczyźnie. W herbie polskich królów dynastii Waza, trzy korony i lew, symbole królestwa szwedzkiego, są połączone z polskim orłem i litewską „Pogonią”.
Peder Laurensen, reformator z Malmö w 1530 r.
- Oni utrudniają prawdziwe nauczanie ewangeliczne we wszystkich krajach pośród biednego plebsu, których dalej pętają ich starymi tradycjami i bezbożnymi, sztucznymi posługami z uwiązaniem, zastraszaniem, opodatkowaniem, uwięzieniem i niepokojem. Cały ten przychód i opłacalny zwyczaj nie służy chwale Boga ani dobrym chrześcijańskim manierom, ale tylko ich własnym cielesnym zwycięstwom i szkodom i prześladowaniom biednych.
- - Peder Laurensen, Malmö 1530, cytat Martina Schwartza Laustena. Reformationen i Danmark. 2016. s. 87–88.
Malmø-bogen (1530) zostało wydrukowane w wtedy duńskim mieście Malmö i odkrywa idee Reformacji jak rozumianej w środowisku miejskim.
- Powiedzielibyśmy prawdziwie, że biedny człowiek, chłopiec czy dziewczyna, które siedzi na wozie z obornikiem i wyśpiewuje dziesieć przykazań boskich lub chwali Pana; on czy ona są lepsi i bardziej warci w oczach Boga niż wielu księzy, mnichów lub kanoników, którzy stoją od rana do wieczora, szemrając i żądając bez prawa wiary chrześcijańskiej lub pobożności nie dbając o to co mówią, śpiewają czy czytają.
- - Malmø-bogen, 1530, fol. 42r/v..
- Szpital i dom ogólny zostaną dalej zorganizowane aby pomóc i dać odpocząć biednym, chorym, bardzo starym i niepełonsprawnym, ze szczerą pomocą i opieką, z datków ołtarzowych, cechów i innych krzywdzących użyć, które były praktykowane w przeszłości..
- - Malmø-bogen, 1530, fol. 78v.
- Nie wyrzucimy obrazów lub malowideł lub nie zamkniemy ich, tak długo jak nie będą używane w inny sposób niż chrześcijański tak jak tu zostało powiedziane. Ale nie będziemy ich honorować klękaniem lub daremnymi kosztami w formie świec, strojów, ofiar, złota, srebra czy pieniedzy. Ale takie powinny zostać należycie przekazane żyjącym obrazom Boga, naszym biednym braciom i siostrom, wobec których mamy boskie wskazówki i przykazania aby przekazywać ubrania i jedzenie tak jak nie mamy względu na kufry, kamienie i martwe sztuczne obrazy.
- - Malmø-bogen, 1530, fol. 103v.
Martin Lipp (1854–1923), luterański pastor, poeta i historyk stworzył pierwszą historię kościoła w języku estońskim, która odzwierciedla przybycie Reformacji do Inflant:
- I przybył Knöpken. Przybycie tego skromnego nauczyciela stało się dużo ważniejsze niz przybycie 10 rycerzy lub zuchwałych arcybiskupów na ich koniach czy w ich uroczystych powozach do stolicy Inflant.
- - Martin Lipp. Kodumaa kiriku ja hariduse lugu. Jurjew, 1897.
Hvorfor er vi så rige og lykkelige? Nielsa Kærgårda (Dlaczego jesteśmy tak bogaci i szczęśliwi?) jest jedną z kilku książek z serii kierowanych do ogółu społeczeństwa w Danii ze względu na 500 rocznicy Reformacji. W tej 71-stronnicowej książce, punktem wyjścia jest pytanie czy jest jakiekolwiek połączenie pomiędzy bogactwem, a ogólną jakością życia państw opiekuńczych na Północy dnia dzisiejszego i faktu, że te wszystkie kraje były pod wpływem Reformacji luterańskiej. Nie jest zaskoczeniem, Kærgård, Profesor Ekonomiki Rolnictwa na Uniwersytecie w Kopenhadze, nie przedstawia żadnej prostej odpowiedzi na zadane pytanie, ale raczej pomaga sformuować je w bardziej sprecyzowany sposób.
Kronika Dionysiusa Fabriciusa, który sympatyzował z katolikami, napisał w Inflantach pod koniec XVI lub na początku XVII wieku.
- Nad czym jeszcze powinien człowiek się zastanowić – że ziarno tej najbardziej niefortunnej herezji zostało najpierw zasiane w 1538 roku, w Tartu, nie w Rydze, Tallinnie lub w jakimkolwiek mieście portowym Inflant, gdzie była obecna głowa kościoła Hermann Bay. Nie zostało to zrobione przez wykształconego człowieka, ale przez kuśnierza, prostego i rubasznego o imieniu Michał, który przybył do Inflant z Nürnberga, wysłany nie wiem przez kogo, Boga czy kogoś innego jako zwiastun Diabła.
- - Dionysius Fabricius. Liivimaa ajaloo lühiülevaade. Dionysii Fabricii Livonicae historiae compendiosa series. Johannes Esto Ühing. s. 162-163.
Pytania do refleksji i dyskusji
- Co oznacza dla Ciebie słowo Reformacja osobiście/w oparciu o ten artykuł i źródła?
- Świat/Europa rozdarte?
- Potrzebne narzędzie modernizacji?
- Powrót do prawdziwej religii? Odejście od prawdziwej religii?
- Wydarzenie w przeszłości bez związku z problemami, których doświadczamy dziś?
Dodatkowe źródła
- Die Baltischen Lande im Zeitalter der Reformation und Konfessionalisierung: Livland, Estland, Ösel, Ingermanland, Kurland und Lettgallen: Stadt, Land und Konfession 1500–1721. Teil 1–4. Ed. Matthias Asche, Werner Buchholz and Anton Schindling. (Ziemie Bałtyckie w okresie Reformacji i Konfesjonalizacji) (Katholisches Leben und Kirchenreform im Zeitalter der Glaubensspaltung 69–72). Münster, Aschendorff, 2009–2012.
- Kęstutis Daugirdas. „Reformacja w Polsce-Litwie jako Europejski Proces Tworzenia Kontaktów ”. W: Historia Kościoła i Kultury Religijnej, tom 97:3–4 (2017), s. 356–368.
- Martin Schwartz Lausten. Reformationen i Danmark (Reformacja w Danii). 4. ed. København, Eksistensen, 2016.
- Ingė Lukšaitė. „Reformacja na Litwie: Nowe Spojrzenie: Historiografia i Interpretacja.” W: Lituanus: Kwartalnik Litewski, tom 57:3 (2011), s. 9–31.