3.15 Otto von Bismarck - Bohater czy Antybohater?
Juhan Kreem i Christian Pletzing
Pruski premier i Kanclerz Niemiec Otto von Bismarck (1815-1898) był osobowością, która była postrzegana kontrowersyjnie daleko poza granicami Niemiec.
Po jego odwołaniu w 1890 roku, Bismarck został centralną postacią w Rzeszy Niemieckiej. Nie tylko liczne pomnika, pośród nich 34-metrowy pomnik Bismarcka w Hamburgu, ale również 240 m. „Wieże Bismarcka” upamiętniające „Żelaznego Kanclerza” i założyciela Rzeszy. Konserwatywno-monarchiczna polityka Bismarcka była kontrowersyjna nawet podczas jego życia, ale nawet prominentni liberalni krytycy tacy jak historyk Theodor Mommsen czy socjolog Max Weber, nie mogli umniejszyć jej popularności. Bismarck stworzył również podłoże pod nowoczesne państwo opiekuńcze wprowadzając ubezpieczenie społeczne. Mit Bismarcka przetrwał upadek monarchii w 1918 roku, taby aby później było łatwe dla Narodowych Socjalistów przedstawić Hitlera jako kontynuację Bismarcka jako kulminacji jego pracy.
Po 1945 roku, Bismarck był uważany w NRD jako poprzednik Hitlera. Dom, w którym się urodził został zburzony i nawet „Śledź Bismarcka” musiał być nazywany „Delikatesshering” („przysmak śledziowy”). W federalnej Republice Niemiec lat 50-tych XX wieku, ludzie dystansowali się raczej ostrożnie od Bismarcka, ale również próbowali zdekonstruować tezę ciągłości Bismarcka z Hitlerem. W obliczu utraty kraju narodowego i Franco-niemieckiego rozumienia, jednakże jego mit stawał się coraz mniej ważny.
W Polsce, Bismarck był uznawany za wcielenie wszystkich negatywnych cech Niemców z powodu jego negatywnej polityki wobec Polski. Krytycyzm został zrównany do wypędzenia 30 000 tyś. Polaków w 1885, ustanowienie Pruskiej Komisji Osadniczej w 1886 roku, która kupiła duże polskie posiadłości i sprzedała je niemieckim osadnikom i Walka kulturowa przeciwko Kościołowi Katolickiemu i jego sojuszu z Rosją. Antypolska ciągłość od Fryderyka II przez Bismarcka do Hitlera cieszyła się rozpowszechnioną akceptacją w Polsce. Do 1989 roku, Bismarck był dalej uważany przez opinię publiczną jako symbol złego Niemca, pomimo wielu przemyślanych osądów przez polskich historyków. Już w latach 80-tych XX wieku negatywny mit Bismarcka stracił swoje znaczenie w Polsce. W szczególności, miejsca pamięci związane w Bismarckiem na polskim Pomorzu, kiedyś zapewniały bardziej pozytywny wizerunek jako niosącego regionalny marketing. Dodatkowo historia rodziny Bismarcka była uważana za bardziej zróżnicowaną w pobliżu Szczecina, gdzie dwóch członków rodziny wzięło udział w założeniu międzynarodowego centrum edukacyjnego w dworze kiedyś należącym do brata Bismarcka w Kulicach.
Związek Bismarcka w krajach bałtyckich jest złożony. Dla Niemców Bałtyckich był z jednej strony bohaterem w ustanowieniu niemieckiego państwa narodowego, ale z drugiej, Bismarck twardo odmówił wsparcia Niemców Bałtyckich przeciwko rosyjskim carom, którzy narzucali reformy prowincjom bałtyckim, które podważały przywileje Niemców Bałtyckich. Pomimo, że Bismarck znał dobrze prowincje bałtyckie i miał wielu przyjaciół tam wśród Niemców, nie mógł pozwolić na konfrontację z Rosją aby narazić swojego Reichsgründung (Imperium). Jeśli chodzi o Estończyków, pomimo że historyczna postać Bismarcka nie jest znacząca w ogóle, istnieje, ciekawie wystarczająco, gra karciana Bismarck, ciągle okazjonalnie grana. Odrodzenie kultu Bismarcka w Estonii jest aspektem polubienia kultury dworskiej Niemiec Bałtyckich.
W 1898 roku, warszawski tygodnik Tygodnik Ilustrowany donosił o zmarłym Kanclerzu pod tytułem „Wielki Krzyżowiec”:
- Umarł straszny człowiek, […]. Pruski rupieć, ten typowy potomek starych krzyżowców objawiony całym swoim splendorem i chwałą, duchem pogardy dla słabszych, złośliwy wobec silniejszych, etyka pięści i ubóstwiania prawa silniejszego […]".
Wspomnienia Baronowej Lucie Steal-Holstein.
- Moja obecność mogła nagle uczynić region Morza Bałtyckiego reprezentacyjnym dla niego… W swojej szybkiej sukcesji zapytał o ludzi i warunki – okazując żywe zainteresowanie i zdumiewającą pamięć… Ostatecznie, zwrócił się do prowincji Morza Bałtyckiego. Seria szczęśliwych dni przeszła przez jego myśl, prześladujące obrazy pojawiły się przed nim. Nasz wspaniały las zimowy i jego duży łoś i niedźwiedź, na które polował. Znowu to poczułam, on kochał ziemię i bolało go, że wszystko potoczyło się jak się potoczyło. Zanim wybrał stolik, książę zamówił butelkę wina musującego i kiedy puszczało bąbelki w kieliszku, podniósł butelkę i wypił ją opróżniając do cna i uroczyście rzekł: „Za dobro Waszej nieszczęśliwej ojczyzny. Nikt jej nie może pomóc. Tylko ten co z dobrej pogody czyni złą – on może.”
- - cytat z Reinharda Wittrama. “Das Reich und seine älteste Kolonie.” W: Reinhard Wittram. Rückkehr ins Reich. Vorträge und Aufsätze aus den Jahren 1939/1940. Posen, 1942. s. 44.
- W 2005 roku, pamiątkowy obelisk został odbudowany w mazurskiej wsi Nakomiady. Kamień pamiątkowy stanął przed 1945 rokiem, kiedy Mazury dalej należały do Niemiec. Doszło do sporu o jego ponowne wzniesienie: Większość mieszkańców wsi była za odbudowanie obelisku. Inni oskarżali ich czczenie polityka, walczącego przeciwko Polsce i Kościołowi Katolickiemu.
- Burza wokół obelisku Żelaznego Kanclerza w Nakomiadach pomogła wydobyć energię mieszkańców wsi i zmotywować ich do działania na własną korzyść - uważa teraz Halina Szara, mieszkanka wsi i radna gminy Kętrzyn. Wcześniej, bez pytania ludzi z Nakomiad o zdanie, doprowadziła do wyeksponowania obelisku we wsi. [...]
- Pomnik pamięci pruskiego kanclerza Ottona von Bismarcka z 1899 roku ponownie stanął w Nakomiadach jesienią 2005 roku - wcześniej, od lat 60. był zakopany pod ziemią. Jego eksponowaniu sprzeciwia się Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, ale mieszkańcy wsi przegłosowali, by zostawić go na miejscu. W lutym powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego kazał wójtowi Kętrzyna Sławomirowi Jarosikowi usunąć obelisk. Powód? Brak pozwolenia na ponowną ekspozycję. Kilka dni temu inspektor podtrzymał decyzję z lutego. Jarosik uważa, że prawa nie złamał i nie zamierza rozbierać obelisku. [...]
- - Gazeta Wyborcza, Olsztyn, 28.5.2006, http://olsztyn.wyborcza.pl/olsztyn/1,48726,3377758.html (1.5.2019)
W 2006 roku, niemiecki historyk Volker Ullrich osądził ważność Bismarcka po 1990 roku:
- Bismarck nie gra już znaczącej roli w polityce historycznej drugiego niemieckiego państwa narodowego. Nie jest ani bohaterem ani kozłem ofiarnym, ani mitem ani demonem. […] Być może można powiedzieć, że ten kontrowersyjny mąż stanu należy tylko teraz do historii i że możemy dlatego spojrzeć na jego osiągnięcia i ograniczenia bardziej bezstronnie niż mogły zrobić to poprzednie generacje.
- - Jerzy W. Borejsza i Hans Henning Hahn. Otto von Bismarck. Was von einem Mythos, vom Kopf auf die Füße gestellt, übrig bleibt (Otto von Bismarck. What remains of a myth, put on its feet by the head). W: Deutsch-Polnische Erinnerungsorte (Niemiecko-polskie miejsca pamięci). Pod red. Hansa-Henninga Hahna i Roberta Traby. Tom 1, Paderborn, Ferdinand Schöningh, 2015. s. 635-665, tu s. 657.
Obchody rocznicy 200 urodzin Bismarcka w Raikküli, konferencja, posadzenie dębu i otwarcie ławki Bismarcka:
- Jest jako pierwszy wychwalany za zjednoczenie Niemiec. Jest również znany za wprowadzenie polityki „krwi i żelaza”, która stworzyła równowagę siły w Europie w ostatnich dekadach XIX wieku. Jest bardzo znany ze swoich wizyt w Estonii i swojej przyjaźni z dziedzicem Raikküli, Aleksandrem von Keyserlingiem. […]Otto von Bismarck i Aleksander von Keyserling poznali się na uniwersytecie i przyjaźnili się aż do śmierci. Bismarck odwiedził Raikkülę dwa razy, w 1860 i 1867. Posadził również dęba w ogrodzie.
- - Siim Jõgis. Raplamaa Sõnumid, 8. April 2015.
Pytania do refleksji i dyskusji
- Gdzie zetknąłeś się nazwiskiem Bismarck? Z czym je kojarzysz?
- Porównaj niemieckie, polskie i estońskie spojrzenia na Bismarcka – jakie polityczne aspekty mogły wpłynąć na te spojrzenia?
Dodatkowe źródła
- Jerzy W. Borejsza i Hans Henning Hahn. Otto von Bismarck. “What remains of a myth, put on its feet by the head.” W: Niemiecko-polskie miejsca pamięci. Pod red. Hansa-Henninga Hahna i Roberta Traba. Tom 1. Paderborn, Ferdinand Schöningh, 2015. s. 635-665.
- Józef Feldman. Bismarck a Polska (Bismarck and Poland). Katowice, 1938
- Lothar Gall. Bismarck. Der weiße Revolutionär (Bismarck. Biały rewolucjonista). Frankfurt am Main, Propyläen, 1980.
- Heinrich Schaudinn. Das baltische Deutschtum und Bismarcks Reichsgründung (Niemcy Bałtyccy i stworzenie Niemieckiej Rzeszy Bismarcka). Leipzig, 1932.