3.14 Bałtyckie Prowincje Łotwy Estonii pod Władaniem Rosyjskim w XVIII Wieku

Mati Laur, Valdis Teraudkalns i Alexandr Filyushkin

Zgodnie z popularną tradycją, istnieją różne okresy w historii estońskiej i łotewskiej: duńskie, krzyżackie, polskie, szwedzkie i rosyjskie okresy. Ostatni okres trwał dwa stulecia po podboju Inflant i Estonii przez Rosję podczas Wielkiej Wojny Północnej (1700-1721). Obszar administracyjny prowincji estońskiej składał się z północnej części dzisiejszej Estonii, podczas gdy prowincja Inflant składała się z południowej części dzisiejszej Estonii jak również północnej części Łotwy plus miasto Ryga.

Istotne jest, że Bałtyk został podbity prze Imperium Rosyjskie jako część Imperium Szwedzkiego. Było to uznawane za dawna prowincję Szwecji, a w odległej przeszłości za ziemię niemiecką. Estończycy i Łotysze w XVIII wieku nie byli uważani przez imperium jako narody niepodległe. Byli określani jako dawni podanni Niemiec i Szwecji, a teraz poddani Rosji. Niemiecko-bałtycka szlachta stała się ostoją Rosji w krajach bałtyckich.

Podbój wojskowy krajów bałtyckich przez armię rosyjską zakończył się do 1710 roku, kiedy Ryga i Tallinn zostały przejęte. Struktura administracyjna ziem bałtyckich w Imperium Rosyjskim w XVIII wieku była złożona.

W 1796 roku, po trzecim rozbiorze Polski, trzy prowincje zostały uformowane w regionie Bałtyku, które istniały przez XIX wiek: Livlan (Inflanty, o różnych granicach geograficznych od średniowiecznych Inflant, Estland (Estonia), i Kurlandia.

Rosyjska władza, niemiecka klasa panująca razem z dominującym kościołem protestanckim i rdzenną populacją Estończyków i Łotyszy, głównie poddani, stworzyli kolorowy i przeciwny skład w regionie bałtyckim po Wielkiej Wojnie Północnej. Tam pozostała daleko-sięgająca autonomia pod panowaniem rosyjskim, wspieranym przez niemiecko-języczną luterańską klasę wyższą. W pełni rozwinięty ład administracyjny i dobrze zorganizowana biurokracja wprowadzona przez Szwedów pozostała w mocy. Podczas XVIII wieku były dwa przeciwne nurty myślowe w administracji Inflant i Estonii: z jednej strony niemiecko-bałtycka szlachta dążąca do utrzymania i poszerzenia dotychczasowego statusu prowincjonalnego, a z drugiej strony władze rosyjskie, które chętnie chciały bardziej włączyć Bałtyk do Imperium Rosyjskiego aby ujednolicić system administracyjny.

Wraz z rozszerzaniem się Absolutyzmu podczas panowania Katarzyny II, presja na prowincje Bałtyckie nasiliła się. Autonomia bałtycka zderzyła się bezpośrednio z żądzą Carycy o więcej władzy; jej celem było wprowadzenie systemu praw progresywnych w całym jej imperium bez brania pod uwagę narodowych, religijnych lub geograficznych cech charakterystycznych ludzi. Z końcem panowania Katarzyny II rozpoczał się okres impasu pomiędzy prowincjami bałtyckimi, rosyjskim rządem centralnym ciągle zmierzającym do pełniejszej integracji Bałtyku do Imperium Rosyjskiego ale jeszcze nie w pozycji aby unieważnić autonomię z dnia na dzień.

Johann Gottfried Herder (1744–1803), jeden z najbardziej wpływowych niemieckich pisarzy i myślicieli w czasi Oświecenia:

Inflanty prowincjo barbarzyństwa, luksusu, ignorancji, aroganckiego poczucia wolności i niewolnictwa, ile musi zostać zrobione aby zniszczyć barbarzyństwo i wymazać ignorancje, a potem być w stanie szerzyć kulturę i wolność.

- Johann Gottfried Herder. Journal meiner Reise im Jahr 1769. Pod red. Karl-Maria Guth. Berlin, 2013. s. 15.

W Inflantach żyłem wolny i nieskrępowany, ucząc, pracując tak ciężko jakbym więcej miał nie żyć.

- Johann Gottfried Herder. Sämtliche Werke in vierzig Bänden, Bd. 40. Stuttgart, Tübingen, 1853. s. 127.

Katarzyna II (1729-1796), Caryca Rosji od 1762 roku, wiodąca postać podczas okresu oświeconego Absolutyzmu.

Mała Rosja, Inflanty, i Finlandia są prowincjami, które są rządzone zgodnie z przywilejami im nadanymi, a pogwałcenie byłoby wielce nieroztropne. Traktowanie tych prowincji jako obce kraje, uważanie ich w ten sposób byłoby wielkim błędem i ogromnie głupie. Te prowincje muszą po prostu poczuć się rosyjskie i zaprzestać być wilkami wolącymi wędrować przez lasy.

- Сборник Императорского Русского Исторического Общества, Vol. 7. Sankt Petersburg, 1871. s. 348.

Macie niemieckie, polskie i szwedzkie prawa i nie można zaprzeczyć, że sędziowie zniekształcili prawo dla własnej wygody, ale dostaniecie teraz prawa, które sa dobre i szczere, tak aby wszyscy byli zadowoleni. Otrzymacie prawa jak nigdy wcześniej, nigdy lepsze i mam nadzieje, że nikt nie stanie ku temu na przeszkodzie.

- Reinhold Stael von Holstein. “Die Kodifizierung des baltischen Provinzialrechts.” W: Baltische Monatsschrift 52 (1901). S. 185-208, 249-280, 305-358, tu s. 272.

Nie jest możliwe aby prawa Inflant były lepsze niż nasze, ponieważ nasze zostały napisane z ludzką miłością i nie mogą udowodnić, że ich są takie jak nasze, kiedy niektóre z ich praw są barbarzyńskie i niezmienione […] Jeśli chcą wyrazić swoje solenne zastrzeżenie, zażądalibyśmy aby utrzymać karę śmierci i tortur i prosilibyśmy, że nasza słuszność nigdy nie musiała być zarządzana aby najpierw wojować przeciwko intrygom i matactwom. Zachowujemy prawo do utrzymania oponowania i nieregularności w obrębie naszej legislacji itd. cokolwiek inni bardziej oświeceni ludzie wokół nas mogą myśleć o takim szaleństwie.

- Alexander Brückner. “Die Verhandlungen der „grossen Kommission“ in Moskau und St. Petersburg 1767–1768.” W: Russische Revue 22. Sankt Petersburg, 1883. s. 325-356, 411-432, 500-541, here s. 507-508.

Transparent obywateli miasta Dorpat (Tartu) podczas wizyty Katarzyny II w 1764 roku.

Najłaskawsza Caryco! Rzucami Ci się pod Twoje stopy

Rozkoszując się hołdem i współczuciem

Z powodu naszej poważnej sprawiedliwej rady

Umieszcza na nas wielkie brzemię

Rozłam i walka zwyciężają w naszych szeregach

Dlatego sparwiedliwość i polityka są w nieładzie

- "Illumination in Dorpat Ao 1764 bey dem Daseyn Ihro Kayserl. Majestæt Catharina II". In Sammlung verschiedener Liefländischer Monumente, Prospecte, Wapen etc. von Johann Christoph Brotze, tom. 3, Nr. 107. Akademische Bibliothek der Lettischen Universität (Latvijas Universitāte, Akadēmiskābibliotēka).

 Fig. 169: Tartu w 1764

Hermann Eduard Hartmann. ''Das Inland'', 1860, nr 14.

Opinia Inflanckich Rządców Okręgowych.

Tak jak Wasza Cesarska Mość posiada z łaski i miłosierdzia, co nie może być wystarczająco wychwalane, w Twoich najwyższych słowach ma najbardziej miłościwie raczyć aby zachować prawa i przywileje ziemi i zatem przede wszystkim te prawa i przywileje wspomniane tu są według uznania Waszej Najwyższej Cesarskiej Mości, które pozornie nie mogą zostać zjednane z niektórymi artykułami administracji rządowej wprowadzonymi w Rosji.

Te prawa i przywileje są, jednakże, 1) takie, że wszystkie rządowe i sądowe procedury będą przeprowadzane i rejestrowane w języku niemieckim; 2) że wszystkie urzędy cywilne w Inflantach (z wyjątkiem tylko głów rządów), będą narodowości niemieckiej, ojczyste dla ziemi i najlepiej szlachty Inflant; 3) że wszystkie nasze prawa, sądy, statuty i tradycje przyniesione wraz z nami pozostaną niezmienione i 4) że najcenniejsze z tych przywilejów Wasza Cesarska Mość zapewni, że to czym Twoi sławni przodkowie nas obdarzyli, nie zostanie w najmnieszym stopniu odebrane.

- Friedrich Bienemann. Die Statthalterschaftszeit in Liv- und Estland (1783–1796). Ein Capitel aus der Regentenpraxis Katharinas II. Leipzig, 1886 [Nachdruck Hannover-Döhren 1973]. s. 62.

Pytania do refleksji i dyskusji

1. Dlaczego bałtycko niemiecka szlachta chciałaby utrzymać ich oddzielne prawa w Imperium Rosyjskim?
2. Dlaczego Imperium Rosyjskie chciałoby zbliżyć prowincje Bałtyckie do imperium?
3. Gdzie jest równowaga w szanowaniu praw mniejszości i integrowania ich z krajem jako całością? Czy dyskusja na temat integracji ma miejsce w Twoim kraju?

Źródła dodatkowe

1. Baltische Länder. Deutsche Geschichte im Osten Europas (Kraje bałtyckie. Historia Niemców w Europie Wschodniej). Pod red. Gerta von Pistohlkors. Berlin, 1994.
2. Indrek Jürjo. Aufklärung im Baltikum. Leben und Werk des livländischen Gelehrten August Wilhelm Hupel (1737-1819) (Oświecenie nad Bałtykiem. Życie i Praca Inflanckiego Uczonego Augusta Wilhelma Hupela). (Quellen und Studien zur baltischen Geschichte, 19). Köln, Weimar, Wien, 2006.
3. Mathias Mesenhöller. Ständische Modernisierung. Der kurländische Ritterschaftsadel 1760-1830 (Polepszanie Stanowiska Społecznego. Szlachta Kurońskiego Rycerstwa 1760-1830). Berlin, 2009.
4. Ralph Tuchtenhagen. Zentralstaat und Provinz im frühneuzeitlichen Nordosteuropa (Rząd centralny i prowincji we wczesno-współczesnej, północno-wschodniej Europie), (Veröffentlichungen des Nordost-Instituts, 5). Wiesbaden, 2008.