Gustaw II Adolf

Anders Fröjmark, Jörg Hackmann, Lea Kõiv, Janet Laidla i Mati Laur

Podczas wczesnego okresu współczesnego, Morze Bałtyckie zostało otoczone przez rosnące imperium szwedzkie. Zmiany wojskowe i administracyjne umożliwiły nordyckiej i dalekiej Szwecji stać się wpływowym graczem w sprawach europejskich. Jednym z władców związanych ze szwedzkim sukcesem jest Gustaw II Adolf (1594–1632). Jego reformy wojskowe pomogły Szwecji stać się siłą militarną podczas europejskiej Wojny Trzydziestoletniej i jest czasem nazywany jednym największych dowódców wojskowych wszechczasów lub „Lwem Północy”.

Gustaw II Adolf, jego następcy i doradcy wprowadzili kilka reform dotyczących służby cywilnej. Uniwersytet w Uppsali został zreformowany i założono nowe uniwersytety w Tartu (1632), Åbo/Turku (1640) i Lund (1666) w XVII wieku, dodtakowo wraz z innymi instytucjami edukacyjnymi takimi jak licea w Tallinnie w 1631 r. Celem szwedzkich władców było podniesienie poziomu edukacji wśród zwykłych ludzi zakończone rozwojem sieci szkół wiejskich. W późniejszej części XVII wieku, Szwecja była znana jako twierdza luteranizmu, dlatego w edukacji starała się zadbać o edukację religijną jak również o jedność kościoła luterańskiego we wszystkich swoich posiadłościach. W prowincjach bałtyckich, kościół szwedzki i polityka edukacyjna zachęcała do rozwoju estońskiej i łotewskiej ortografii i gramatyki.

Wszystko to doprowadziło do zróżnicowanego odbioru szwedzkiej władzy w XVII wieku. W estońskiej historiografii i świadomości narodowej, na przykład, ten okres stał się znany jako „stary dobry szwedzki czas” w przeciwieństwie do panowania carów od XVIII wieku z dużą autonomią dla niemiecko-bałtyckiej szlachty. Odbiór jest dużo bardziej zróżnicowany w Niemczech jak pokazują źródła i różni się bardzo od punktu widzenia Polski-Litwy, gdzie wojna polsko-szwedzka 1655-1660 jest nazywana „potopem” z powodu ogromu zniszczeń, które przyniosła.

W Szwecji, Gustaw Adolf jest głównie postrzegany jako król wojownik, ale powinien być również pamiętany jako fundator uniwersytetów na przykład jako założyciel Biblioteki Uniwersytetu w Uppsali. Książki były w większości łupami wojennymi. Polscy uczeni publikują katalogi trzymanych książek w Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali, które kiedyś należały do bibliotek w dzisiejszej Polsce.

Gustaw Adolf jest również apmiętany jako założyciel wielu miast i miasteczek, włączając Gothenburg w Szwecji i Nystad/Uusikaupunki w Finlandi. Specjalne ciasto jest jedzone 6 listopada w dzień rocznicy jego śmierci.

Gustaw Adolf podbił Rygę w 1621 roku, jest to epizod powtarzających się polsko-szwedzkich wojnach w XVII wieku. Upamiętnia to dużo późniejszy historyczny witraż w Katedrze w Rydze wykonany w 1884 roku. Tutaj dzieci pozdrawiają zdobywcę Rygi, witany jako rzecznik protenstantyzmu – należy zauważyć Biblię w rękach duchownego – z kwiatami wchodzącego do katedry.

 Fig. 167: Historyczny witraż w katedrze w Rydze

Zdjęcie: Anders Fröjmark

Kołysnaka „Przybyli Szwedzi”
Istnieją dwie dziecięce piosenki, dające interesujący pogląd na udział Szwecji w Wojnie Trzydziestoletniej.

Przybyli Szwedzi

Wzięli wszystko ze sobą

Wybili okna

Zabrali ołów

Zamienili w kule

I wybili wszystkich chłopów.

- Macht auf das Tor – Alte deutsche Kinderlieder. Pod red. von Maria Kühn. Königstein im Taunus, 1905.

To jest podobna kołysanka, która straszy dzieci przed snem nadchodzącymi siłami szwedzkimi. Axel Oxenstierna (1583-1654) był doradcą króla Gustawa II Adolfa i królowej Krystyny i miał ważną rolę w wojnie.

Módlcie, się dzieci, módlcie

Jutro nadchodzą Szwedzi

Jutro nadchodzi Oxenstern

Nauczy dzieci się modlić

aMódlcie, się dzieci, módlcie

- Der Kinder Lustfeld. Pod red. H. Dittmar. Frankfurt, 1827. Nowa edycja Gottlob Dittmar. Bielefeld, 1872-1878.

Wojna Trzydziestoletnia była ważnym tematem w poezji pisanej w Akademii Gustawina w Tartu. Poeci widzieli wojnę jako ułomność ale wychwalali Gustawa II Adolfa, jako odważnego generała i heroicznego zwycięzcę. Fragment wiersza Georg Stiernhielm, szwedzkiego oficjela, poetę i uczonego w Tartu.

/--/

O szwedzi, Nasze cnoty wyśmiewali jako niecywilizowane

I naszą erudycje wyśmiewali

Niemcy, Francuzi, Włosi

I bezwstydni Hiszpanie;

I uważali aby nazywać

Szweda haniebnie prostym.

Teraz, jednak, (coż za wspaniała zmiana!)

Patrz Niemcy, Francuzi, Włosi

I bezwstydni Hiszpanie

I świat – wprawiony w osłupienie

Waszym pięknem i elegancją.

Oni oddają cześć

Wam Szwedzi, wykształcony narodzie,

Waszej wojnie i waszym muzom.

Ale skąd przyszła zmiana?

Gdzie jeszcze Bóg daje

Narodowi wspaniałego lidera;

Błogosławiony ubogaca

Nas szczęściem

GUSTAW, wielki bohater,

Majestatyczny i mądry,

Bogobojny triumfuje

W cnocie, wojnie i wykształceniu,

Mężny, potężny, piękny

To on

Stoi za swoim narodem

W szczęściu

I dziękczynnej okazałości.

/--/

 Fig. 168: Pomnik Gustawa II Adolfa

za głównym budynkiem Uniwersytetu w Tartu

Zdjęcie: Janet Laidla

Pomnik został wzniesiony w 1928 roku na 10 rocznicę niepodległości Republiki Estonii i w oczekiwaniu na 300 rocznicę utworzenia uniwersytetu. Podczas okresu sowieckiego, pomnik został zdjęty i zniszczony (ostroga z buta przetrwała i jest przechowywana w Muzeum Uniwersytetu w Tartu). Nowy pomnik został w zniesiony w 1992 roku.

Pytania do refleksji i dyskusji

1. Porównaj niemieckie i szwedzkie źródła i przedyskutuj różne poglądy na szwedzkie panowanie w XVII wieku.
2. Przedyskutuj znaczenie inauguracji pomnika szwedzkiego króla podczas 10 rocznicy obchodów dla Republiki Estonii
3. Jak przedstawiana jest wczesno-współczesna w historii Twojego kraju?

Źródła dodatkowe

1. Marcus Junkelmann. Gustav Adolf (1594-1632): Schwedens Aufstieg zur Großmacht (Sweden’s ride to great power). Pustet, Regensburg, 1993.
2. Michael Roberts. Szwedzkie doświadczenie imperialne 1560-1718. London, Cambridge University Press, 1979.