Malbork/Marienburg

Eugen Kotte
Pod red. Janet Laidla i Małgorzaty Dąbrowskiej

Symbol podczas Czasu Zmian – Miejsce Pamięci w Europie

Malbork (lub Zamek Św. Marii) w Polsce, największy zamek w Europie, posiadał wielu właścicieli na przestrzeni wieków: Najpierw był zarządzany przez Zakon Krzyżacki, potem przez polskich królów i później przez Królestwo Prus. Po 1945 roku, stał się własności państwa polskiego. Zamek funkcjonował jako symbol narodowy na wiele sposobów i dla różnych celów, ale dziś jest światłem pamięci w Europie dla wszystkich odwiedzających aby się nim cieszyć.

 Fig. : Zamek w Malborku, 2010

Zdjęcie: DerHexer; praca pochodna: Carschten

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Panorama_of_Malbork_Castle,_part_4.jpg

Średniowieczny Klasztor i Warownia Graniczna

Po tym jak Zkon Krzyżacki (początkowo Rycerze Domu Najświętszej Maryi Panny w Jerozolimie) odpowiedział na wezwanie podjęcia broni przeciwko pogańskim Prusom, budowa pierwszej części zamku Malbork (castrum sanctae Marienburch) rozpoczęła się w 1276 roku. Ta początkowa część zamku Malbork, która jest znana jako „Wysoki Zamek” od XVI wieku, została usytuowana na zachodnich granicach rozkwitającego Państwa Zakonu Krzyżackiego, gdzie również służyła jako fortyfikacja w tej części ich terytorium. Rycerze najpierw używali zamku jako klasztoru w 1280 pod kuratelą Komtura Henryka z Wilnowe. Do 1300 roku budowla została ukończona, praktycznie do swojego obecnego stanu, jako zamek i klasztor w stylu klasztornym tego okresu. Zamek został poświęcony jako Zamek Św. Maryi na cześć Matki Boskiej i Patrona Świętego Zakonu Krzyżackiego. Po tym jak Arcymistrz Zakonu przeniósł swoją siedzibę z Wenecji do Malborka, Wysoki Zamek dalej pełnił funkcję klasztoru, do którego z zasady mogli wejść tylko członkowie Zakonu.

Siedziba Zakonu Krzyżackiego

Nawet po tym jak siedziba Zakonu Krzyżackiego została przeniesiona do Wenecji po upadku Akki w Palestynie w 1291roku, dalej wydawała się zagrożona kiedy starsi członkowie Zakonu zostali posądzeni o herezję w 1307 roku. W wyniku czego Arcymistrz Siegfried von Feuchtwangen zdecydował przenieść się do Malborka w 1309 roku, po tym jak Rycerze podbili Pomorze, ale to jego drugi następca Werner von Orseln stworzył kancelarię ambasady i centrum administracyjne państwa Zakonu Krzyżackiego. Rosnące znaczenie strategicznie usytuowanego zamku, który służył jako centralny punkt zgromadzeń najważniejszych piastujących wysokie urzędy w Zakonie Krzyżackim (komturowie) wraz z rosnącym ekonomicznym znaczeniem jako centrum skarbowe zbiegło się z upadkiem jako bazy wojskowej. Jednakże imponujące fortyfikacje – dołączone w XV wieku za panowania nowego Wielkiego Mistrza, Heinricha von Plauena, po polsko-litewskim zwycięstwie nad Rycerzami w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku i późniejszej udanej obronie zamku przed tą samą armią – zostały rozbudowane o ogromny mur obronny z działami na bastionach typu pół-cylindrycznego, prawdziwej demonstracji siły Zakonu nad swoimi poddanymi. Ponadto, Malbork działał jako centrum komunikacyjne i odpowiednia lokalizacja do zakwaterowania dla europejskiej szlachty wojskowej z całego kontynentu, dla zagranicznych książąt i innych rycerzy z Zachodniej Europy biorących udział w krucjatach przeciwko Litwinom.

Pod Polskim Panowaniem

Druzgocąca klęska Rycerzy w Bitwie pod Grunwaldem w 1410, obciążenie finansowe Pierwszego Pokoju Toruńskiego rok później ale nawet więcej początek konfliktu z Posiadłościami na terytorium Zakonu podczas Wojny Trzynastoletniej (1454-1466), kiedy nieopłaceni najemnicy sprzedali zamek polskiemu królowi Kazimierzowi IV, w 1457 roku, co przyspieszyło upadek Zakonu. Pomimo odświętnej procesji do zamku aby objąć kontrolę nad rezydentami, składając hołd polskiemu królowi i umieszczając jego herby na ścianie frontowej, a kwatery Wielkiego Mistrza stając się rezydencją pałacową, stracił swoje znaczenie jako miejsce zgromadzeń dla szlachty europejskiej. Wręcz przeciwnie, podczas tego nowego okresu, jego funkcja była regionalna, jako że stał się siedzibą gubernatorów, skarbników i ekonomistów Prus Królewskich, centrum dla gubernatorstwa i oficjalnym miejscem dla rządu regionalnego, obejmując różne zgromadzenia okazjonalnie mające miejsce w Grudziądzu i również dla Zgromadzenia Ustawodawczego Prus. Od XVII wieku do momentu rozwiązania Zakonu w Prusach w 1780 roku, jezuici, którzy wznieśli ornament barokowy przedstawiający cudowne moce Świętej Maryi, w kaplicy zamkowej nazwanej po niej, rezydowali W Wysokim Zamku, ale zostali zmuszeni do szukania schronienia gdzie indziej podczas Wojny Trzydziestoletniej (1618-1648). Zamek, wraz ze swoją reputacją jako niezdobyty od udanej obrony Rycerzy w 1410 roku, stopniowo tracił swoje znaczenie, jako że centrum administracyjne Prus Królewskich, jednocześnie utrzymując swoje znaczenie strategiczne jako fort, był dwa razy oblężany i okupowany przez Szwedów, podczas Wojny Trzydziestoletniej i Drugiej Wojny Północnej (1655-1660/1).

Renowacja z Wizerunkiem Romantycznym – Próba Rewitalizacji

Malbork został scedowany państwu pruskiemu po Pierwszym Rozbiorze Polski w 1772 roku. Tylko raz Fryderyk II (Wielki) skorzystał z zamku w tradycyjny królewski sposób polskiego króla: było to dla posiadłości pruskich aby przysięły mu posłuszeństwo. Ogólnie mówiąc Fryderyk II uważał historię tego zamku jako będącego kompletnie obcym zasadom pruskim i wyraźnie zakazł jego poddanym odnosić się do “zjednoczonych” Zachodnich i Wschodnich Prus podczas czasów Zakonu Krzyżackiego. W wyniku tego podejścia, zamek został dotkliwie zniszczony kiedy został zbudowany majdan w letnim refektarzu Środkowego Zamku po spiżarniach w Wysokim Zamku i powoli zaczął się popadać w ruinę kiedy pruscy urzędnicy nakazali aby mury obronne zostały używane jako materiał budowlany. Pod koniec XVIII wieku zaproponowano plany rozbiórki zamku, ale zostały zaniechane z pwodu wysokich kosztów.

Kiedy równie entuzjastyczny Max von Schenkenburg (1783-1817) zaapelował żarliwie aby ratować Malbork jako miejsce pamięci pruskiej historii w artykule w berlinskiej gazecie Der Freimühtige (= otwartość, szczerość), król Wilhelm wydał dekret w 1804 roku aby uratować budowlę. Po małej zmianie w negatywnym stosunku do Zakonu Krzyżackiego w 18 wieku jako regresywnej siły Średniowiecza, pojawiła się inna opinia podczas późnego okresu Oświecenia, znacząco wspomogła ją sztuka Augusta von Kotzebuesa, Henry Reuss z Plauen lub Oblężenie Malborka w 1805 roku. Porażka pod Grunwaldem została przesłoniona przez chwalebną obronę zamku pod oddanym dowództwem Henryka z Plauen w centrum wykonania. Ponadto ten rezolutny dowódca przeżył tchórzliwą próbę zamordowania w letnim refektarzu, a ten rodzaj motywu stał się tradycyjną narracją, kopiowaną przez wszystkich dobrze znanych dramaturgów: Josepha von Eichendorffa Ostatni Bohater Malborka w 1830 roku, Ernsta Wicherta Heinrich von Plauen w 1877 roku and Rudolpha Genéesa Marienburg w 1884 roku.

Od 1815, Theodor von Schön (1773-1856), gubernator Prus Zachodnich, nadzorował i naciskał na rekonstrukcję zrujnowanego Zamku. Jako jeden z przyszłych pruskich reformatorów, uważał Rycerzy Zakonu jako prekursorów konstytucyjnie uformowanego społeczeństwa ziemskiego, którego zamek miał być utrzymany jako potężna symboliczna tożsamość dla jedności i wolności w Niemczech po Wojnach Napoleońskich. Później, król Fryderyk Wilhelm IV Prus postrzegał Zakon jako mistrza monarszego panowania, którego symbolizm architekturalny – wyryty w kamieniu – przedstawiał Malbork jako prawowite pruskie prawo do władzy we wschodnio-centralnej Europie. Wraz z potrzebnymi funduszami, w prawdziwym duchu pruskim rozpoczął odbudowę prowadzoną przez stale obecnego głównego urzędnika państwowego z Berlińskiej Głównej Delegatury Budowlanej, Karla Friedricha Schinkela. Odbudowa najpierw skupiła się na Zamku Średnim i objęła daleko sięgającą reinterpretację architekturalną tej części budynku; najbardziej imponujące były dekoracyjne blanki i okna witrażowe w dwóch refektarzach w Pałacu Wielkiego Mistrza. Koszt tych okien został pokryty dzięki darowiznom z miast i Posiadłości Zachodnich Prus, a wstawione zostały przez malarza panoramicznego Johanna Antona Breysiga. Okna miały przedstawiać związek pomiędzy przeszłością, a teraźniejszością: na przykład, pruski żołnierz terytorialny podczas Wojen Napoleońskich ustawiony naprzeciw Rycerza Krzyżackiego. Theodor von Schön tak napisał do Schinkela: „Bez niemieckich Rycerzy Zakonu […] nie byłoby Kopernika, Kanta, Herdera […] i – żołnierza terytorialnego ale kwiat jest piękniejszy niż pień (Stamm w niemieckim oznacza również pień/plemię), a kwiat jest bliżej nieba niż korzeń.” Bardziej kontrowersyjne były plany na okna w letnim refektarzu, zaprojektowane głównie przez artystę Karla Williama Kolbego, aby przedstawić kolejność okoliczności wpływających na historię Rycerzy Krzyżackich. To było tu gdzie Schön mógł zapewnić siebie vis-à-vis Shinkela, który miał poparcie Korony Księcia; zgodnie z już dobrze znanymi sztukami o chwale, a nie o przegranej pod Grunwaldem, ale o udanej obronie Malborka były przedstawione na oknach kulminowane w przedstawieniu charakterystycznego narodowego i patriotycznego wydarzenia w oparciu o wstępną pracę archiwisty i historyka Johannesa Voigta w Królewcu.

Niemiecki historyk, Johannes Voigt, komentował na temat Malborka w 1823 r.:

W rzeczy samej! Jego historia mogłaby oczywiście pozostać niema; ale ten zamek świadczyłby i opowiadałby głośno z wielkim uczuciem, duszą i wyobraźnią mieszkającą w ludziach, którzy podbili tę ziemię i przynieśli niemiecką kulturę i tradycję do tej części Europy.

- Johannes Voigt. Das Ordenshaus Marienburg in Preussen (Zamek św. Maryi w Prusach), trzecia poprawiona edycja, Królewiec. s. 3.