3.3 Postrzeganie Wikingów

Anne Brædder, Juhan Kreem, Paweł Migdalski, Giedrius Janauskas

Epoka Wikingów – obecna przeszłość w kulturze popularnej

W 2013 roku serial telewizyjny Wikingowie miał swoją premierę w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych i następnie w innych miejscach. Szybko stał się bardzo popularny zarówno w Europie i Ameryce Północnej. Światło dzienne ujrzało kilka sezonów. Został napisany przez angielskiego scenarzystę i producenta Michael’a Hirst’a dla kanadyjskiego kanału History. Serial został zainspirowany opowieściami historycznymi o legendarnym duńskim królu Ragnarze Lodbrogu żyjącym gdzieś w Skandynawii ale wyruszającym na brutalne podboje do Anglii ze swoimi pobratymcami. W serialu, Wikingowie są przedstawiani jako żądni krwi barbarzyńcy, którzy gwałcą i mordują wszędzie tam gdzie się pojawią. Ten obraz jest daleki od raczej radosnego i prostego przedstawienia Wikingów na ubraniach dziecięcych, jedzeniu i w sklepach z pamiątkami, które można znaleźć w obrębie Morza Bałtyckiego.

Epoka Wikingów jest również obecną przeszłością w innych częściach kultury popularnej chociażby w rekonstrukcjach. Rekonstruktorzy symulują życie, bitwy Wikingów w większości części świata. Rekonstrukcje Wikingów często składają się ustawianych bitew, rzemiosła i życia codziennego na rynku. Jak wielu innych rekonstruktorów, rekonstruktorzy Wikingów są dumni ze swoich przedstawień; dążą do tego co uważają jako dokładność historyczna jeśli chodzi o wygląd i zwracają uwagę na szczegóły i wiedzę historyczną. Rekonstruktorzy są najczęściej historykami amatorami – w znaczenieu, że nie są profesjonalistami lub wykształconymi historykami ale są bardzo oddani swojemu hobby.

Wiele muzeów w regione Morze Bałtyckiego wystawiając Epokę Wykingów również używa elementów rekonstrukcji lub żywej historii. W Estonii odwiedzający Wioskę Wikingów mogą sami eksperymentować z Epoką Wikingów i spróbować swoich sił w kuźni, popłynąć statkiem Wikingów, nauczyć się umiejętności jako wojownicy, gotować na otwartym ogniu itd. Wioska Wikingów na Litwie zaprasza odwiedzających do zobaczenia, poczucia, dotknięcia, powąchania i posmakowania dziedzictwa Epoki Wikingów. W Danii ludzie mogą odwiedzić Muzeum Statków Wikingów, gdzie na wystawie można zobaczyć pięć statków Wikingów odnalezionych przez archeologów morskich w 1962 roku. Muzeum Statków Wikingów zrekonstruowało statek Wikingów Morski Ogier z Glendalough na początku tysiąclecia dla celów badań historycznych. Statek oryginalnie został zbudowany w pobliżu Dublina, ale został zrekonstruowany w Roskilde, w Danii. Rekonstrukcja może być również uważana za rodzaj przywrócenia lub eksperymentalnego przerobienia. W Sztokholmie, w Szwecji można odwiedzić największą na świecie wystawę poświęconą Wikingom.

Jako, że spektrum dla przedstawienia Wikingów jest szerokie, niniejszy rozdział jest podzielony na dwie części – różne postrzeganie Wikingów w głównych źródłach i niektóre aspekty Wikingów w naszej kulturze współczesnej.

Najazdy Wikingów na Brytanię

Pierwsze najazdy Wikingów na Anglię miały miejsce w VIII wieku. Najazdy poprzedziły próbę podboju w IX wieku i przez pewien okres Wikingowie kontrolowali spore części Anglii.

Kronika anglosaska została zebrana prawdopodobnie w IX wieku i jest zbiorem annałów zapisanych w języku staro-angielskim. Przetrwała w wielu różnych manuskryptach. Jest bezdyskusjnie ważnym źródłem wczesnej historii angielskiej, ale nie można na niej w pełni polegać.

A. Rok 793. W tym roku okropne ostrzeżenia przybyły do ziemi mieszkańców Nortumbrii i przeraziły lud; były to niepomierne wichury, błyskawice i płomienne smoki, które były widziane latające w powietrzu. Ogromna klęska głodu nastąpiła wkrótce po tych znakach; i krótko później, w tym samym roku, 6-ego przed Idami styczniowymi, siejący spustoszenie barbarzyńcy, w sposób godny pożałowania zniszczyli kościół Boga w Lindisfarne grabieżą i rzezią. I zmarł Siga 8-ego przed kalendami marcowymi.

- Kronika Anglosaska

Wikingowie estońscy

W standardowych opracowaniach na temat Epoki Wikingów, ziemie wschodnio-bałtyckie nie są zwykle uważane za terytoria Wikingów. Z drugiej strony Estończycy często identyfikują mieszkańców Epoki Żelaza ich ziem jako Wikingów. Umiejscowione na szlaku Wikingów na Wschód (Astrvegr), ziemie wschodniego Bałtyku były oczywiście w strefie wpływów skandynawskiej kultury. Ponadto XIII-wieczne kroniki krzyżowe opisują morskie najazdy Osylian, ułatwiając umieszczenie ich w tym samym kontekście jak najazdy Wikingów na zachodnią Europę kilka wieków wcześniej. W estońskiej historii narodowej, to również umożliwiło wyobrażenie chlubnej przeszłości, co równiez zawierało zniszczenie szwedzkiej Sigtuny w 1187 roku. Pogląd ten czyli “chwalebna przeszłość Wikingów” zainspirował estońskich pisarzy w późnych latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku do napisania takich powieści jak Urmas i Merike.

Zniszczenie Sigtuny przez Easterlingów jest zapisane w Erikskrönikan (Kronika Księcia Eryka), napisanej około 1320 roku. We wczesnowspółczesnych pismach historycznych inne wschodnie kraje są również wspomniane jako odpowiedzialne za spalenie miasta. Że tymi narodami byli Estończycy, zostało podjęte w pierwszej przemowie do ojczyzny przez Carla Roberta Jakobsona w 1868 roku i od tej pory zostało to na stałe zakorzenione w pamięci kulturowej Estończyków.

Szwecja wówczas doznała krzywd

Od Karelian, wszczynając wielki niepokój.

Wpłynęli z morza do Jeziora Mälar,

Czy to spokojnego czy burzliwego,

Sekretnie pośród wysp Svealand

Ukradkiem posuwając się na przód

Wtem wpadli na pomysł,

Aby miasto Sigtuna spłonęło,

I tak starannie podłozyli ogień,

Że miasto nie przetrwało grabień.

Zginął tu arcybiskup Jon,

A czyn ten ucieszył wielu pogan.

- Kronika Księcia Eryka. Werset epicki ze średniowiecznej Szwecji. Przełożone przez Eric Carlquist i Peter C. Hogg. Lund, 2012.

Carl Robert Jakobson (1817-1857), dziennikarz, polityk i autor poważnych podręczników szkolnych, był jednym z liderów estońskiego ruchu narodowego. Jego trzy przemowy do ojczyzny sformułowały pogląd historii, który zinterpretował okres przed podbojem w historii Estonii jako złoty wiek.

W 1188 [sic!] Estończycy [!] popłynęli do Szwecji nad jezioro Mälar, które było w tym czasie pod panowaniem duńskim i 1 czerwca zabili tam arcybiskupa Johanna z Uppsali i spalili duże miasto Sigtuna, po czym powstała nowa stolica. Nawet teraz duże ruiny wież Sigtuny pomiędzy Sztokholem, a Uppsalą zachwycają i trudno jest uwierzyć jak z niedostatecznym uzbrojeniem w tym czasie, Estończycy mogli zniszczyć tak potężne miasto. Dalej wśród Szwedów krąży opowieść o zniszczeniu Uppsali i zuchwałości Estończyków.

- Carl Robert Jakobson. Kolm isamaa kõnet (Trzy przemowy do ojczyzny). Sankt-Petersburg, 1870.

Wikingowie w historii założenia Rusi

Główna Kronika Rosji, Opowieść Minionych Lat, opowiada o tym jak Słowianie zaprosili trzech braci, Rjurika, Sineusa i Truvora aby rządzili nimi, w drugiej połowie IX wieku. Rjurik ustanowił siebie w Nowogrodzie, jego syn Oleg również podbił Smoleńsk i Kijów, w ten sposób położył podwaliny dla Rusi Kijowskiej. Dokładna rola Skandynawów w ustanowieniu tego pierwszego rosyjskiego kraju jest gorąco debatowaną sprawą. Z jednej strony, nie ma wątpliwości dotyczącej obecności elit wojsk skandynawskich w Rusi Kijowskiej. Z drugiej zaś strony, w rosyjskiej, nacjonalistycznej historiografii, przeważał silny trend anty-normański, który podkreślał, że formowanie kraju było wynikiem rozwoju lokalnego, Wikingowie-imigranci (Waregowie) zostali bardzo szybko zasymilowani.

Nie było pośród nich prawa, a plemię występowało przeciwko plemieniu. Zatem spory wywiązywały się między nimi i zaczęli walczyć między sobą. Powiedzieli sobie: „Poszukajmy księcia, który będzie nami władał i sądził zgodnie z prawem”. Zatem zgodnie pojechali poza granice do Rusi Waregów: Ci szczególni Waregowie byli znani jako Rusi tak jak inni są zwani Szwedami, a inni Normanami, Anglikami, Gotami. Czudowie, Słowianie, Krywicze i Wepsowie potem tak rzekli do ludzi Rusi, „Nasz kraj jest wielki i bogaty, ale nie ma w nim porządku. Przybywajcie i rządźcie” W ten sposób wybrali trzech braci i ich krewnych, którzy wzięli ze sobą wszystkich Rosjan i wyemigrowali. Najstarszy, Rjurik, umiejscowił się w Nowogrodzie; drugi, Sineus, w Biełoziersku, a trzeci Truvor, w Izborsku.

- Główna Kronika Rosji. Tekst Laurentyński Przełożony i zredagowany przez Samuela Hazzarda Crossa i Olgerda P. Sherbowitz-Wetzora. Cambridge, 1953. s. 59.

Wikingowie w Historii Litwy

Arturas Mickevičius analizował wpływ Wikingów na społeczeństwo wschodnio-bałtyckie w szczególnym odniesieniu do początków państwowości na Litwie. Mickevičius interesował się Kuronowami możliwie będącymi Wikingami Bałtyckimi lub być może jako obrona przeciwko najazdom Wikingów.

Opis bitwy pomiędzy Wikingami, a Kuronowami (853) w Siborgu (obecnie Grobiņa, Łotwa) i Aputra (Apuolė, Litwa) został przedstawiony w Żywocie Rimberta z Anskar, Apostoła Północy, 801-865 (Vita Sancti Anschari).

ROZDZIAŁ XXX.

[…] Danowie, świadomi tego, w czasie kiedy biskup przybył na szwedzkie terytoria, zebrali dużą liczbę statków i popłynęli do tego kraju [Kurlandia], chętni zająć ich dobra i sobie ich podporządkować. Ich królestwo składało się z pięciu miast. Kiedy mieszkańcy dowiedzieli się, że przybywają, zebrali się i wspólnie zaczęli mężnie opierać i bronić swojej własności. Zwyciężając zmasakrowali połowę Danów i splądrowali ich statki, pozyskując od nich złoto, srebro i wiele łupów. Słysząc to Król Olaf i Szwedzi chcąc zdobyć reputację, że mogli zrobić to co nie udało się Danom i dlatego, że ten lud był im wcześniej podległy, zebrali ogromną armię i wyruszli w te rejony. W pierwszej kolejności przybyli do miasta w ich królestwie zwanym Siburg. To miasto, które posiadało siedem tysięcy ludzi zdolnych do walki, spustoszyli, złupili i spalili. Opuścili je ze wzmocnionymi nadziejami i po odesłaniu swoich statków wyruszyli w piątkową podróż i pospieszyli z dzikim zamiarem do innego z ich miast zwanych Aputra, w którym było piętnaście tysięcy walczących ludzi. Kiedy do niego dotarli, zamknięto ich w mieście i podczas gdy jedna strona energicznie atakowała miasto z zewnątrz, druga strona broniła go od wewnątrz. W ten sposób minęło osiem dni, w wyniku czego, choć walczyli i prowadzili wojnę od rana do nocy, a wielu padło po obu stronach, żadna ze stron nie odniosła zwycięstwa. Dziewiątego dnia Szwedzi, wyczerpani codzienną rzezią, zaczęli odczuwać niepokój, a w swym przerażeniu zastanawiali się tylko, jak mogą uciec. […] a kiedy król szwedzki zgodził się, natychmiast powiedzieli: „Pragniemy pokoju, a nie walki i chcemy zawrzeć z Tobą umowę. Przede wszystkim jesteśmy gotowi dać ci w celu zapewnienia porozumienia całe złoto i broń, które w zeszłym roku przyjęliśmy jako łup od Duńczyków. Co więcej, oferujemy pół funta srebra dla każdego pojedynczego człowieka w tym mieście, a dodatkowo zapłacimy ci daninę, którą wcześniej zapłaciliśmy i damy zakładników, ponieważ pragniemy odtąd podlegać i być posłuszni twojej władzy, jak byliśmy w dawnych czasach.

- Można znaleźć na: https://sourcebooks.fordham.edu/basis/anskar.asp

Pytania do refleksji i dyskusji (1)

1. Wikingowie są przedstawiani zarówno jako barbarzyńscy najeźdźcy, ale również jako zakładający państwa. Co sprawiło, że przeszłość Wikingów jest tak przyciągająca podczas płynącej historii?
2. Porównaj różne źródła podstawowe – znajdź podobieństwa i różnice w ich ukazaniach. Pomyśl nad tym dlaczego określone źródło powinno wybrać przedstawienie Wikingów w ten określony sposób.

Wikingowie i założenie kraju polskiego – sprawa Wolina

Sprawa roli Skandynawów w założeniu pierwszego kraju polskiego jest dalej bardzo ważnym punktem debaty polskich historyków. Ta teza została wysnuta w 1918 roku przez niemieckiego historyka Roberta Holtzmana. Wskazywał, że pierwszy historyczny władca Polski, Mieszko I, był Wikingiem znany w jednym dokumencie pod imieniem Dago. W następnych latach, wielu niemieckich badaczy poparło tą tezę, podczas gdy głównym celem polskich studiów średniowiecznych okresu międzywojennego było jej obalenie. Kluczem tej dyskusji był fakt, że Wolin leży w ujściu Odry na rozdrożu wpływów polskich i skandynawskich. Niemieccy badacze, dowiedli, że to osiedlenie było miastem germańsko-skandynawskim, podczas gdy polscy historycy sugerowali, że był słowiański i zależny od dynastii Piastów.

Polskie prace wykopaliskowe na wyspie Wolin po 1952 roku musieli dowieść albo polski albo słowiański charakter tego portu handlowego. Po politycznej transformacji w 1989 roku, historycy i archeologowie dość otwarcie myśleli, że to osadnictwo miało obcych i niesłowiańskich kupców (wspomniani w Kronice Adama z Bremy w XI wieku), wśród nich również Skandynawowie, których śladami są runy i ozdoby w stylu borre. W XXI wieku, lokalni rekonstruktorzy zbudowali skansen, który jest sceną Festiwalu Słowian i Wikingów (jednym z największych festiwali na świecie), którzy zdominowali to wydarzenie. W 1993 roku miasto umieściło kamień runiczny na placu miejskim na pamiątkę Haralda Sinozębego. W 2014 roku został zastąpiony nowym pomnikiem, pomalowanym kamieniem runicznym podobnym do Kamienia w Jelling.

 Fig. 135: Kamień runiczny w Wolinie

Zdjęcie: Paweł Migdalski, 2019

Rogaty Wiking jako narodowy symbol dookoła Morza Bałtyckiego

Rogaty Wiking jest narodowym symbolem dla kilku krajów w regionie Morza Bałtyckiego. Wchodząc do sklepu z pamiątkami w Danii, Szwecji, Estonii czy Polsce, odnajdziemy obrazy Wikingów na kubkach, magnesach, koszulkach, itd. i małe figurki przedstawiające Wikingów. Jak widziano w źródłach podstawowych, epoka Wikingów jest nieodzowną częścią duńskiej, szwedzkiej czy estońskiej historii i jako, że jest ogromną częścią tożsamości narodowej tych krajów, jest obecna w sklepach z pamiątkami.

Wikingowie są często przedstawiani nosząc hełmy z rogami. Hełmy z rogami są definiująca cechą przedstawienia Wikingów. Podczas wydarzeń sportowych takich jak mecze piłki nożnej czy ręcznej, duńscy i szwedzcy fani noszą wikingowe hełmy z rogami lub futrzane czapki w kształcie hełmów Wikingów w swoich barwach narodowych czerwonym/białym i niebieskim/żółtym. W wielu sklepach z pamiątkami lub zabawkami można kupić swój własny hełm z rogami. Wiele duńskich marek używa wikingowych rogów jako część ich marketingu, sprzedając na przykład albo duńską specjalność pasztet z wątroby, kiełbaski lub drogie ubrania dziecięce. Rogi są jasnym symbolem. W ten sposób, może zaskoczyć, że Wikingowie faktycznie nie mieli rogów na swoich hełmach. Jest to mit istniejący od XIX wieku i utrzymujący się pomimo, że historycy i archeologowie wiedzą od ponad 100 lat, że tak nie było.

 Fig. 136: Pasztet z wątróbki i kiełbaski dwóch różnych duńskich marek

Obydwie marki używają wizerunku Wikinga z rogami jako części ich logo

Zdjęcie: Anne Brædder

Archeologowie odnaleźli kilka hełmów z epoki Wikingów i żadne nie miały rogów. Hełmy z rogami były używane w Skandynawii wcześniej niż w epoce Wikingów. W Duńskim Muzeum Narodowym można obejrzeć dwa hełmy z rogami, ale są one z epoki brązu. Muzeum posiada jeden hełm z epoki Wikingów i nie posiada rogów. Kilka hełmów, które znamy z Epoki Wikingów pokazuje, że Wikingowie nosili hełmy chroniące ich kiedy wyjeżdżali na wojnę lub podboje. Hełmy chroniły górną część głowy i często miały różne rodzaje ochrony na nos i szyję.

 Fig. 137: Reokonstrukcja hełmu znalezionego na północ od Oslo, w Norwegii

Zdjęcie: Muzeum Narodowe w Danii

Zatem można zapytać dlaczego hełmy Wikingów dostały rogów. W XIX wieku, artyści, historycy i archeologowie szczególnie interesowali się historią nordycką od 800 do 1050 roku i pod koniec XIX wieku, okres ten stał się znany jako Epoka Wikingów. Niemieccy artyści i intelektualiści, w szczególności łączyli Wikingów z dużo starszą kulturą germańską. W obrębie tej kultury Teutoni byli przedstawiani z rogami, a to z kolei wpłynęło na przedstawienie Wikingów. W późnych latach 1800 rogaci Wikingowie rozpowszechnili się w literaturze i sztuce europejskiej. Ten obraz z krajów obcych wpłynął na kulturę nordycką gdzie Wikingowie zaczęli być przedstawiani od tego czasu z rogami.

 Fig. 138: Rysunek kostiumu z 1896 roku

Przez niemieckiego projektanta Carla Emial Doeplersa (1824-1905) dla postaci w operze niemieckiego kompozytora Ryszarda Wagnera (1813-1883)

Zdjęcie C. E. Doepler i R. Wagner. ''Der Ring des Nibelungen von Richard Wagner''.

Pytania do refleksji i dyskusji (2)

1. W oparciu o dwa studia przypadku, jak XIX i XX-wieczni historycy wpłynęli na sposób postrzegania Wikingów dzisiaj?
2. Jak (jeśli w ogóle) różni się to od tego co przeczytałeś w źródłach głównych? Co to insynuuje na temat wartości, które uznajemy za ważne w dzisiejszym społeczeństwie?

Dodatkowe źródła

1. Kasper Holdgaard Andersen. MYTE: Havde vikingernes hjelme horn? (2016): https://danmarkshistorien.dk/leksikon-og-kilder/vis/materiale/myte-havde-vikingernes-hjelme-horn/. (odwiedzono 14 listopada 2018)
2. Jan Bill. Witamy na Pokładzie! – Morski Ogier z Glendalough: Zrekonstruowany Drakkar Wikingów. Muzeum Statków Wikingów, 2007.
3. Linda Kaljundi. “Trudne ekspansje: Opowieści estońskich Wikingów i polityka pamięci w latach 1930.” W: Powieści, Historie i Nowe Narody: Literatura Historyczna i Pamięć Kulturowa w Finlandii i Estonii. pod red. Linda Kaljundi, Eneken Laanes, Ilona Pikkanen. Helsinki, Suomalaisen Kirjallisuuden Seura, 2015. s. 182−207
4. Arturas Mickevičius. Vikingai Lietuvos istorijoje (Wikingowie w Historii Litwy). Studija Versus, 2019.
5. Marika Mägi. In Austrvegr: rola Wschodniego Bałtyku w komunikacji przez Bałtyk w epoce Wikingów. Leiden, Brill, 2018.
6. Kultura skandynawska w średniowiecznej Polsce. pod red. Sławomir Moździoch, Błażej Stanisławski, Przemysław Wiszewski. Warszawa: IAE PAN, 2013