3.8 Katedra Aleksandra Nevskiego w Tallinnie
Juhan Kreem
Pod red. Nikity Andrejevsa i Alexandra Filyushkina
Wzgórze Toompea w Tallinnie było zawsze miejscem władzy państwowej w Estonii. Zostało ufortyfikowane przez Estończyków, ale kiedy duńscy krzyżowcy przybyli w 1219 r., wznieśli nowy zamek z kamienia. Podczas panowania Zakonu Krzyżackiego w średniowieczu, zamek został powiększony i wybudowano długiego Herrmanna - wieżę główną. W XVIII wieku, średniowieczny zamek został przeprojektowany na dom gubernatora prowincji, podlegającego Carom Rosyjskim. W latach 1920-1922 budynek parlamentu Estonii został włączony do średniowiecznego zamku. Wszystkie te wydarzenia pozostawiły mocne symbole na Wzgórzu. Pośród których Katedra Nevskiego tuż obok zamku jest najbardziej kontrowersyjna.
Rząd Imperium Rosyjskiego w późnym XIX i wczesnym XX wieku ufundował kilka wielkich katedr aby uhonorować księcia Aleksandra Nevskiego w prowincjach imperium. Takie świątynie zostały np. zbudowane w Warszawie i Helsinkach. Budowla w Tallinnie jest z tej serii.
Pomysł budowy pochodzi od rządcy Sergeia Wladimirowicha Shakhovskoya. Architekt Mikhaïl Preobrajensky nalegał, że wzgórze zamkowe dominujące całe miasto będzie najbardziej odpowiednim miejscem dla kościoła, aby zamanifestować rosyjskie panowanie nad prowincjami. Również wybór patrona św. Aleksandra Nevskiego nie jest przypadkowy. Ten XIII-wieczny władca Nowogrodu pokonał szwedzkich żołnierzy nad Newą i w 1242, armię episkopatu Dorpatu Zakonu Krzyżackiego nad jeziorem Pejpus i był wysoce uznawany za obrońcę Rosji przeciwko zachodnio-katolickim intruzom. Kościół został zbudowany w latach 1894-1900 w tzw. „stylu rosyjskim” w oparciu o modele XVII-wiecznej architektury Moskwy i Jarosławia. Był poświęcony pamięci cudownego ratunku cesarza Aleksandra III z wypadku kolejowego 17 października, 1888 r. Po upadku imperium rosyjskiego, pojawiło się naturalne pragnienie aby wyzbyć się zewsząd tego rodzaju symboli. Wybudowany podobnie na próżno kościół prawosławny w Warszawie, został zburzony, w Helsinkach/Suomenlinna kościół prawosławny imperialnego garnizonu zamienił się w kościół luterański. W Tallinnie opracowano inne plany, ale były inne priorytety. Ponadto w Estonii była pokaźna mniejszość prawosławna broniąca kościoła. Władze sowieckie zamierzały zamienić katedrę na planetarium (w latach 60-tych XIX wieku), ale świątynia została uratowana. Główną rolę w jej ratowaniu odegrał młody biskup Tallinna i Estonii Aleksy (Ridiger) przyszły patriarcha Moskwy i całej Rusi Aleksy II (1990-2008). W 1995, katedra została wpisana na listę Krajowego Estońskiego Rejestru Pomników Kulturowych.
Dziś kościół już nie jest zagrożony, ale dalej są różne perspektywy. W obrazie miasta w stylu średniowieczno-hanzeatyckim, był intruzem. Dla podróżującego turysty, jest to egzotyczna architektura, a przewodniki rzadko o nim zapominają podczas reklamowania miejsc Tallinna w byłym Związku Radzieckim. Dla części populacji Estonii, która należała do kościoła prawosławnego patriarchatu Moskwy to katedra (siedziba biskupa). Choć Estończycy rzadko myślą o jej zburzeniu, pozostaje obca i rzadko przedstawiane jako coś pochodzenia estońskiego.
Sergei Wladimirowich Shakhovskoy był gubernatorem estońskiej guberni w latach 1885-1894. W bałtyckiej historii jego nazwisko powiązane jest z reformami, które miały na celu modernizację i synchornizację regionów Imperium Rosyjskiego tj. rusyfikację. Był również głównym inicjatorem budynku Katedry Nevskiego. We fragmencie z jego listu z prośbą o darowiznę, podsumowuje argument dlaczego Tallinn potrzebuje nowego rosyjskiego kościoła.
- Bracia w prawosławiu nie znacie biedy, która dzieli nasze kościoły w Tallinnie. W każdym rosyjskim mieście, dużym czy małym, jest wyznaczone miejsce na Świątynię Boga. Już z odległości mil, można poznać rosyjskie miasto po licznych kopułach kościołów i klasztorów ukoronowanych świętymi krzyżami, dzwonami niosącymi swój dźwięk bardzo daleko. Kto stworzył te świątynie? Niektóre były budowane przez pobożnych królów i bojarów, inne przez nieznaych budowniczych świątyń, a wszystkie stoją dla chwały Boga, rozweselając prawosławne serce, są udekorowane, wsparte i zbudowane przez pracowitość ludzi prawosławia. Nie tylkow Tallinnie. Czy to z nad morza, czy to z lądu lub skądkolwiek idziesz, nie rozpoznasz rosyjskiego miasta: wszędzie są wieże, wiele strzelistych, pięknych dzwonnic, ale to wszystko to nie kościoły ortodoksyjne, a luterańskie. Nie widać żadnego krzyża prawosławnego, ani nie słychać dzwonów niedzielnych. Nasze kościoły są ciasne, biednie udekorowane i tak też zbudowane pośród filisterskich domów, jakby tylko istniały w ich cieniu.
- -Ревельский Александро-Невский собор на Вышгороде. Ed. by К. Тизикъ. Ревель, 1900. s. 13–15.
Karl Burman Starszy (1882-1965) był architektem szkolonym w Akademii Sztuki w Sankt-Petersburgu. W Estonii to on jako pierwszy zadał pytanie o estońską architekturę narodową. Projektował głównie budynki mieszkalne w stylu secesyjnym, ale w latach trzydziestych również przeprowadził ambitne projekty dla funkcji reprezentacyjnych młodej republiki. Jednym z jego najwcześniejszych planów w tym kierunku była propozycja przebudowy Katedry Nevskiego w Panteon Niepodległości Estońskiej.
- Kościół dominuje cały Tallinn z Tompei, ale bez wyczucia kultury, która jest charakterystyczna dla Rosji, ten pomnik nie pasuje harmonijnie z wyglądem starego miasta, raczej jakby był z innego świata. Jako symbol arogancji i przemocy ze swoim obcą orientalną i hałaśliwą różnobarwnością, jest nie tylko dla niemieckich baronów w swoich czasach, ale dziś dla naszej niepodległości, żywym przypomnieniem dawnej niewoli, pomimo tego to przez rosyjski wpływ nasi ludzie mogli oddychać bardziej swobodnie.
- -Karl Burman. “Iseseisvuse pantheon”. w: Agu nr 1924 (21). s. 687-690
- Los Kościoła jest teraz na porządku dziennym. Rachunek za wyburzenie został przedłożony do Parlamentu. Powstał precedens w Warszawie, gdzie katedra o takim samym przeznaczeniu została wyburzona, a los rosyjskiej katedry w Kownie wisiała na włosku. Pytanie czy kościół powinien zostać wyburzony czy nie. Jedna rzecz jest pewna – z architektonicznego punktu widzenia, nie może zostać pozostawiony w obecnym kształcie. Z pewnością miejsce w obrębie kościoła musi zostać również ponownie zaaranżowane. Rynek przed zamkiem Toompea powinien zyskać wygląd forum estońskiego, a rosyjski kościół powinien zostać przebudowany na Panteon Niepodległości.
- -Karl Burman. “Toompea. Eesti Foorum”. w: Taie, 1928 (3). s. 161-163.
Pytania do refleksji i dyskusji
- Dlaczego Shakovskoy chciałby zbudować rosyjski kościół w Tallinnie? Przeczytaj rodział „Gdzie Rosjanie zatrzymali Szwedów: Miejsce Bitwy nad Newą (1240)” aby uzyskać więcej informacji.
- Dlaczego Karl Burman zasugerował odbudowę kościoła?
- Czy Twoje miasto posiada pomniki, o których niektórzy ludzie myślą, że „są nie na miejscu”? Jak powinno się zaradzić takiej sytuacji?
Dodatkowe źródła
- Rein Zobel, Juhan Maiste, Mart Kalm. Zamek Toompea. Tallinn, 2008.
- Jaanus Plaat. Õigeusu kirikud, kloostrid ja kabelid Eestis = Православные церкви, монастыри и часовни в Эстонии = Kościoły prawosławne, klasztory i kaplice w Estonii. Tallinn, 2011. s. 176-183.